Բախվելով կորոնավիրուսի ահագնացող սպառնալիքին՝ ամբողջ աշխարհում սպառողները սկսեցին առաջին անհրաժեշտության ապրանքների խուճապային գնումներ կատարել, իսկ սուպերմարկետների պաշարները՝ վերջանալ։ Բացառություն չէր նաև Հայաստանը, այստեղ ևս խուճապային գնումներ եղան կորոնավիրուսի՝ Հայաստանում տարածման սկզբնական փուլում։ Այլ կերպ ասած՝ նկատվում է հիմնական ապրանքների պահանջարկի աճ: Առանց արտաքին միջամտության նման դեպքում պետք է տեղի ունենա գների կարճաժամկետ բարձրացում: Այնուամենայնիվ, շատ պետական կարգավորումներ, ամենայն հավանականությամբ, կարող են կանխել գների բարձրացումը, քանի որ այդ բարձրացումը կարող է լինել կտրուկ կամ չարդարացված, ինչն էլ կամ բացահայտ անօրինական է, կամ լայնորեն համարվում է անբարեխղճություն: Բացի այդ, խուճապային գնումները լարվածություն են ստեղծում կառավարության համար Իսկ քաղաքական գործիչներն իսկապես կարծում են, որ գների կտրուկ բարձրացումը հակաօրինական համարելով՝ կարող են փրկել սպառողներին ագահ ձեռներեցներից, ովքեր պատրաստ են խաբել և շահագործել սպառողներին:
Գների կտրուկ բարձրացումը ապրանքների գների «անարդար» կամ «չափից շատ» բարձրացման պրակտիկա է ճգնաժամի կամ արտակարգ իրավիճակների ժամանակ: Գների նման աճը համարվում է նաև շահագործում: Հիմնական գաղափարն այն է, որ արտակարգ իրավիճակների պայմաններում գների բարձրացման «շահագործող» պրակտիկան բարոյապես դատապարտելի է և պետք է դադարեցվի:
Ազատ շուկայական տնտեսության տեսանկյունից այսպես կոչված գների չափազանց աճը կանխելը, սակայն, սխալ կլիներ: Դա, ի վերջո, կախված է ամենակարող բյուրոկրատների ինքնակամ որոշումներից և նրանց սեփական հայեցակարգից, թե ինչպես պետք է գործեն գները և շուկաները:
Ընդհանուր առմամբ, շուկաները սակավ ռեսուրսների բաշխման բավականին լավ աշխատանք են կատարում: Շահույթով պարգևատրում են այն բիզնեսներին, որոնք արդյունավետորեն արտադրում են սպառողներին անհրաժեշտ իրերը, իսկ կորուստներով «պատժում» նրանց, ովքեր արտադրում են վատնումներով կամ չեն արտադրում այն, ինչը սպառողներն են ցանկանում: Քանի դեռ առկա է ազատ մուտք ու ելք շուկա, ձեռնարկատերերը հակված կլինեն շահույթ ստանալ և խուսափել կորուստներից՝ նվազագույնի հասցնելով վատնումները և ապահովելով մրցակցության ինքնակարգավորումը:
Այս մրցակցային գործընթացը միաժամանակ հենվում է ճշգրիտ գների վրա և ապահովում է, որ գների անճշտությունները ինքնորոշվեն։ Եթե խանութը սահմանում է չափազանց բարձր գներ, ապա գնորդներ չի ունենա։ Իսկ եթե սահմանում է չափազանց ցածր գներ, ապա կարող է կորուստներ կրել կամ կշարունակի կրճատել պահեստներում եղած պաշարները: Ազատ շուկայում շահութաբեր ընկերությունը, որը կարող է բարձր գներ սահմանել, ի վերջո կբախվի շուկայի նոր մասնակիցների սպառնալիքին, որոնք այդ ապրանքները կառաջարկեն ավելի ցածր գներով։
Հետևաբար, երբ պահանջարկի հանկարծակի փոփոխություն է տեղի ունենում, ինչպես կորոնավիրուսի համավարակի դեպքում է, ապա կարևոր է, որ թույլատրվի գների բարձրացում: Որովհետև ավելի բարձր գները սուպերմարկետներին խրախուսում են մեծացնել մատակարարումները և ապահովել պահուստների համալրումը: Կարևոր է նշել, որ բարձր գները նաև պարգևատրում են տնտեսվարողներին խանութները բաց պահելու համար այն դեպքում, երբ միջազգային մատակարարման ցանցերը լուրջ վնասվել են կորոնավիրուսի պատճառով՝ ավելացնելով ծախսերը: Բարձր գները նաև խրախուսում են ձեռնարկություններին արտադրելու այս պահին բնակչությանն անհրաժեշտ սպառողական ապրանքները:
Գների բարձրացումը կարևոր է նաև սպառողների արդյունավետ վարքագծի համար: Օրինակ, պահածոյացված ապրանքների գների բարձրացումը սպառողին հուշում է դրանք պահել ապագայի համար, այլ ոչ թե չմտածված բացել այդ պահածոյացված ապրանքները, երբ դրանց անհրաժեշտությունը չկա։ Իսկ թղթե անձեռոցիկների (սրբիչների) գների բարձրացումը նշանակում է, որ մարդիկ կարող են մաքրել իրենց ձեռքերը մեկ թերթիկով, այլ ոչ թե երեք:
Այն իրավիճակը, որն այսօր ունենք, պարզ առաջարկ և պահանջարկ է: Պահանջարկը մեծանում է, մյուս կողմից առաջարկը (գոնե կարճաժամկետ) նվազում է: Բարձր գներն ազդում են վաճառողների և գնորդների վարքագծի վրա: Սպառողի համար դրանք նվազեցնում են աճող պահանջարկը՝ միաժամանակ խրախուսելով պահուստավորումը: Դրանով բարձր գները կոնկրետ ապրանքներ գնելու հնարավորություն են տալիս այլ մարդկանց, ովքեր այդ ապրանքներն ավելի շատ են կարևորում, ուստի և պատրաստ են վճարել ավելին: Հատկապես ճգնաժամի պայմաններում շատերը գուցե ցանկանան կոնկրետ ապրանք գնել, բայց եթե գները չբարձրանան, ապա նրանք, ովքեր առավել շատ այդ ապրանքի կարիքն ունեն, դժվար թե կարողանան նույնիսկ գնել այն, ինչն իրենց ամենից շատն է հարկավոր: Հակառակ դեպքում, այդ ապրանքը ձեռք կբերվեն ուրիշների կողմից, քանի որ մնացել են ցածր գնով: Այդ պատճառով լիբերալ տնտեսագետներից շատերը դեմ են գների չարդարացված բարձրացմանը հակազդող օրենսդրությանը և պնդում են, որ դա կանխում է ապրանքների հոսքը դեպի այն անձինք, ովքեր դրանք ամենաշատն են գնահատում:
Ինչպես տեսնում ենք այսօրվա իրավիճակից, սա հենց այն դեպքն է, երբ ձեռքի ախտահանիչ միջոցները մի քանի րոպեի ընթացքում դատարկվում են խանութների դարակներից: Գների համակարգի գործունեության մեխանիզմն այն է, որ երբ կարգավորման մարմինները չեն միջամտում, այն կարողանում է ռեսուրսներ հատկացնել նրանց, ովքեր իսկապես դրանք ավելի շատ են գնահատում: Իսկ նրանք, ովքեր ավելի են գնահատում այդ ռեսուրսները, հաճախ առավել մեծ կարիք ունեցողներն են: Եթե մարդիկ պատրաստ են ավելի շատ վճարել, քան սովորաբար վճարում էին որևէ ապրանքի համար, դա չի նշանակում, որ նրանք շահագործվում են: Իրականում դա նշանակում է, որ նրանք ավելի շատ են գնահատում «X» ապրանքը իրենց տված «Y» գումարից: Եթե նրանք դա չանեին, ապա գործարքը երբեք չէր կայանա:
Ազատ շուկայի գնային համակարգի մեխանիզմը հուշում է, որ ռեսուրսների այս ամբողջ կառավարումը տեղի է ունենում ինքնաբերաբար․ ոչ մի իմաստուն բյուրոկրատ չպետք է պլան կազմի, ոչ մի անհաջող քաղաքական գործիչ ստիպված չէ կարգավորել և ոչ մի ծանրակշիռ միջամտության կարիք չկա: Նրանք բոլորը սխալ են թույլ տալիս` անտեսելով, թե ինչ է իրականում նշանակում գինը: Գինն այն ազդանշանն է, որն օգտագործվում է հասկանալու համար, թե որքան են սպառողներն իսկապես կարևորում որոշակի ապրանք:
Արդյունքում «սառնասիրտ» գների համակարգը կարգավորելու նրանց ջանքերն անխուսափելիորեն բերում են աղետների: Նվազագույն աշխատավարձի մասին խիստ օրենքներն ամայացրել են աղքատ համայնքները, վարձավճարների վերահսկումը բնակարանների ահռելի դեֆիցիտ է ստեղծում, իսկ գների պարտադիր «առաստաղները» հանգեցնում են առաջին անհրաժեշտության ապրանքների տևական պակասուրդի և սև շուկաների: Օրինակ՝ 1970-ականներին ԱՄՆ-ում գների վերահսկման ազդեցությունը բենզինի պակասուրդի վրա: Գնային համակարգի ներքևից վերև բնույթը միլիոնավոր սպառողների և արտադրողների վրա կարող է կիրառել սահմանափակումների լայն շրջանակ՝ առանց վերևից ներքև որևէ վերահսկողության անհրաժեշտության:
Եթե չարդարացված գների մասին օրենքները կանխում են գների բարձրացումը, առաջին անհրաժեշտության ապրանքների տևական պակասուրդի առաջացման ռիսկ է ի հայտ գալիս՝ հանգեցնելով հերթերի և ապրանքների նորմավորման։ Դրանք ոչ միայն ֆենոմենալ վատնումներ են, այլև խթանում են սև շուկաները և հանցավոր պահվածքը: Օրինակ՝ շատ խանութներ սահմանափակում են ձեռքի ախտահանիչ միջոցների գնումները՝ դրանց վաճառքը թույլատրելով երկու կամ երեք անձի համար: Բայց այս սահմանափակումը կարելի է հեշտությամբ շրջանցել խանութ բազմաթիվ այցելությունների միջոցով: Բացի այդ, նորմավորումից օգտվում են հարուստները (սև շուկաների միջոցով), առավել տեղեկացվածները կամ ճիշտ կապեր ունեցողները: Ավելի լավ է գների աճի միջոցով արագորեն հաղթահարել պակասուրդը, քան երկարաձգել դժվարությունները երկարատև պակասուրդով: Առանց ավելի բարձր հարաբերական գների ձեռնարկատերերը այդ խնդիրները վերացնելու համար ոչ մի խթան չեն ունենա իրենց ժամանակը և կապիտալը վտանգելու համար:
Թեև գների վերահսկողությունը հաճախ իրականացվում է աղքատներին և խոցելի խմբերին պաշտպանելու համար, քչերն են վիճարկում, որ հենց աղքատներն ու խոցելի խմբերն են, որ անհամաչափորեն տուժում են ապրանքների պակասուրդից և նորմավորումից: Փաստորեն, հասարակության համար ավելի լավ կլիներ, եթե կառավարությունը միանգամյա դրամաշնորհներ տրամադրեր աղքատներին և թույլ տար, որ գները բարձրանան, այլ ոչ թե զսպեր դրանց բարձրացումը: Գների փոփոխությունն առաջացնում է արտադրողի վարքագծի փոփոխություն, և դա այն է, ինչ մենք պետք է տեսնենք: Ըստ հայտնի տնտեսագետ, Նոբելյան մրցանակակիր Ֆրիդրիխ Հայեկի «Հասարակության մեջ գիտելիքների օգտագործումը» հոդվածի՝ գները կարող են համակարգել տարբեր մարդկանց առանձին գործողությունները, ովքեր ձգտում են բավարարել իրենց ցանկությունները: Իսկ նորդասական տնտեսագիտության համաձայն՝ գների սաստիկ բարձրացմանը հակազդող օրենքները խոչընդոտում են բաշխման արդյունավետությանը: Բաշխման արդյունավետությունը նշանակում է, որ երբ գները գործում են ինչպես հարկն է, շուկաները հակված են ռեսուրսներ հատկացնել դրանց առավել արժեքավոր օգտագործմանը: Իրենց հերթին, նրանք, ովքեր ամենից շատ են կարևորում ապրանքը, պատրաստ կլինեն ավելի բարձր գին վճարել դրա դիմաց, քան նրանք, ովքեր այդքան շատ չեն կարևորում այդ ապրանքը:
Այս թեմայով՝
