Տնտեսական ազատությունը և Հայաստանը

2018թ․ թավշյա հեղափոխության արդյունքում Հայաստանում ձևավորվեց սկզբունքորեն նոր քաղաքական-տնտեսական իրավիճակ, որը հասարակության գիտակցության մեջ ազատական-ժողովրդավարական պետության մասին խորը գիտելիքների և ազատական գաղափարների ներդրման հնարավորություն բացեց։ Պայմանավորված վերոնշյալով՝ «Համակարգ» վերլուծական-տեղեկատվական կենտրոնի նպատակներից մեկը դարձավ հայ հասարակության համար ազատ շուկայական տնտեսության լայն հնարավորությունների բացահայտումը։

Ի՞նչ է տնտեսական ազատությունը։
Ամենաընդհանրական բնորոշմամբ տնտեսական ազատությունն անհատի՝ իր անձնական շահերով առաջնորդվելու իրավունքն է սեփականության իրավունքի կամավոր փոխանակման միջոցով, որը նրան երաշխավորվում է օրենքի գերակայության միջոցով։ Այլ կերպ ասած՝ անհատներն ազատ են աշխատելու, արտադրելու, սպառելու և ներդնելու այնպես, ինչպես ուզում են, իսկ պետությունը չպետք է սահմանափակի այդ ազատությունը, այլ պետք է պաշտպանի այն: Տնտեսական ազատությունը կարելի է բնորոշել նաև որպես անհատների տնտեսական որոշումներին խառնվելու և դրանք պարտադրելու բացակայություն։

Տնտեսական ազատության հիմնական տարրերն են անձնական ընտրությունը, փոխանակման ազատությունը և մասնավոր սեփականության պաշտպանությունը: Իսկ տնտեսապես ազատ երկրի հիմնական բնորոշիչներն են մասնավոր սեփականության պաշտպանությունը, պայմանագրերի կատարման ապահովումը, կայուն գները, առևտրի փոքր արգելքները, շուկայի միջոցով բաշխվող ռեսուրսները։

Եթե տնտեսական ազատությունը երաշխավորված և պաշտպանված է օրենսդրությամբ, ապա անհատները կարող են ավելի շատ ինքնուրույն ընտրել՝ ինչ ապրանքներ ու ծառայություններ սպառել, ինչ տնտեսական գործունեությամբ զբաղվել և ինչպես օգտագործել իրենց ռեսուրսները՝ ներառյալ ժամանակը:

Տնտեսական ազատությունը հաճախ նույնացվում է քաղաքական և քաղաքացիական ազատություն հասկացությունների հետ: Սակայն այդ հասկացությունների միջև կա տարբերություն: Քաղաքական ազատությունը կապված է քաղաքական որոշումների կայացման գործընթացի հետ, այսինքն`քաղաքացիներին թույլատրվու՞մ է մասնակցություն ունենալ քաղաքական գործընթացներին հավասար հիմունքներով, թե՞ ոչ: Քաղաքացիական ազատությունը, մյուս կողմից, ներառում է իրավունքների այնպիսի տեսակներ, ինչպիսիք են կարծիք արտահայտելու իրավունքը, տարբեր կրոնների դավանումը, ազատ հավաքների իրավունքը, արդար դատաքննությունը և այլն: Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Միլթոն Ֆրիդմանն իր «Կապիտալիզմ և ազատություն» գրքում պնդում է, որ տնտեսական և քաղաքական ազատությունները խորապես միախառնված են այնպես, որ տնտեսական ազատությունը քաղաքական ազատության հասնելու միջոց է, այսինքն՝ տնտեսական ազատությունը քաղաքական ազատության անհրաժեշտ պայման է։

Տնտեսական ազատության ցանկացած քննարկում կենտրոնանում է անհատների և կառավարության միջև քննադատական փոխհարաբերությունների վրա։ Ընդհանուր առմամբ, պետության գործունեությունը կամ կառավարության կարգավորումը, որոնք խանգարում են անհատական ինքնուրույնությանը, սահմանափակում են տնտեսական ազատությունը։
Այնուամենայնիվ, տնտեսական ազատության նպատակը պարզապես կառավարության պարտադրանքի կամ սահմանափակման բացակայությունը չէ, այլ բոլորի համար ազատության փոխադարձ զգացումի ստեղծումն ու պահպանումը։ Կառավարության որոշ գործողություններ անհրաժեշտ են քաղաքացիների համար, որպեսզի նրանք կարողանան պաշտպանել իրենք իրենց և նպաստել քաղաքացիական հասարակության զարգացմանը։

Միլթոն Ֆրիդմանի բնորոշմամբ կառավարությունը, որպես պարտադրանքից անհատի պաշտպանության երաշխավոր, կարևոր նշանակություն ունի տնտեսական ազատության համար։ Իսկ մեկ այլ Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Հայեկը «Ճանապարհ դեպի ճորտություն» աշխատությունում նշում է, որ տնտեսական գործունեության ազատությունը նշանակում է ազատություն օրենքի շրջանակում, այլ ոչ թե կառավարության գործունեության լրիվ բացակայություն։

Բայց երբ կառավարության գործողությունները դուրս են գալիս անհրաժեշտ նվազագույն մակարդակի սահմաններից, ենթադրվում է, որ դրանք խախտում են ինչ-որ մեկի տնտեսական կամ անձնական ազատությունը։ Տնտեսական գործունեության կարգավորումը կարող է սահմանափակել շուկա ազատ մուտքը՝ խոչընդոտելով անհատների՝ կամավոր փոխանակմանը մասնակցելու որոշումներին։

Պատմության ընթացքում տնտեսական գործունեության վրա կառավարությունները կիրառել են սահմանափակումների լայն շրջանակ։ Այդպիսի սահմանափակումները, չնայած նրան, որ հիմնականում դրված են հանուն հավասարության կամ մեկ այլ իբր հասարակական ազնիվ նպատակի, իրականում շատ հաճախ պարտադրվում են ի օգուտ հասարակական էլիտաների կամ հատուկ շահերի։

Այս մասով Միլթոն և Ռոուզ Ֆիրդմաններն «Ընտրելու ազատություն» գրքում արտահայտում են հետևյալ տեսակետը․ «Հասարակությունը, որ հավասարություն է դնում, այսինքն՝ արդյունքների հավասարությունը գերադասում է ազատությունից, չի ունենա ո՛չ հավասարություն, ո՛չ էլ ազատություն։ Հավասարության հասնելու համար ուժի կիրառությունը կոչնչացնի ազատությունը, իսկ բարի նպատակների համար կիրառված ուժը կհայտնվի մարդկանց ձեռքերում, ովքեր այն կօգտագործեն իրենց սեփական շահերի առաջ մղման համար»։

Տնտեսական գործունեության տարբեր ոլորտներում Կառավարության չափից ավելի միջամտությունը թանկ է նստում հասարակության վրա ընդհանրապես։ Փոխարինելով շուկայական դատողությունները քաղաքականով՝ կառավարությունը ձեռնարկատիրական ռեսուրսները և արտադրողական գործունեության էներգիան շեղում է շահույթի հետապնդումից։ Արդյունքում կրճատվում է արտադրողականությունը, տեղի է ունենում տնտեսական լճացում և բարեկեցության նվազում։

Այսպիսով, տնտեսապես ազատ հասարակությունում յուրաքանչյուր անհատ վերահսկում է իր աշխատանքի և նախաձեռնության արդյունքները։ Անհատներն օժտված են ազատ ընտրության միջոցով իրենց երազանքներն իրականացնելու իրավունքով։ Այդպիսի հասարակությունում անհատները հաջողում կամ ձախողում են իրենց անձնական ջանքերի ու հնարավորությունների հաշվին։ Ազատ և բաց շուկայական տնտեսության ինստիտուտները խտրականություն չեն դնում ո՛չ առանձին անհատների նկատմամբ, ո՛չ էլ ի օգուտ նրանց։ Կառավարության որոշում ընդունելը բնորոշվում է թափանցիկությամբ ու բացությամբ, որը բացառում է խտրականության տարածումը և ապահովում է հավասար պայմաններ բոլորի համար։

Տնտեսապես ազատ հասարակությունում արտադրության և սպառման համար ռեսուրսների բաշխումն իրականցվում է բաց մրցակցության հիման վրա, այնպես, որ յուրաքանչյուր անհատ կամ ձեռնարկություն հաջողելու արդար հնարավորություն ունենա։

Տնտեսական ազատության առանցքային որոշիչներից է ազատ առևտուրը։ Այն մարդկանց տալիս է ապրանքների ու ծառայությունների լայն ընտրության հնարավորություն և նպաստում է մասնագիտացմանը՝ ըստ համեմատական առավելությունների։ Չխառնվելով ապրանքների ու արտադրության գործոնների միջազգային շուկաներ ազատ մուտքին և մրցակցությանը՝ կառավարություններն առաջ են մղում տնտեսական ազատությունը։ Էմպիրիկ ուսումնասիրությունները, ինչպես նաև համաշխարհային տնտեսական վիճակագրությունը, ցույց են տալիս, որ տնտեսական ազատության ավելի բարձր աստիճան ունեցող երկրներն ունեն տնտեսական աճի ավելի բարձր տեմպեր և ավելի զարգացած են։

Տնտեսական ազատության ինդեքսը

Տնտեսական ազատության գնահատման ամենատարածված եղանակը տնտեսական ազատության ինդեքսի օգտագործումն է, որն իրենից ներկայացնում է ընտրված փոփոխականների հիման վրա հաշվարկված ամբողջական ցուցանիշ։ Ինդեքսում գնահատվում են տնտեսական ազատության 12 ասպեկտներ, որոնք խմբավորվում են 4 խոշոր կատեգորիաներում․

• օրենքի գերակայություն (սեփականության իրավունք, դատական արդյունավետություն, կառավարության ազնվություն)

• կառավարության չափ (հարկային բեռ, պետական ծախսեր, հարկաբյուջետային առողջություն)

• կարգավորման արդյունավետություն (բիզնես ազատություն, աշխատանքի ազատություն, դրամավարկային ազատություն)

• շուկայի բացություն (առևտրային ազատություն, ներդրումային ազատություն, ֆինանսական ազատություն)

Տնտեսական ազատության ինդեքսի հաշվարկման համար հավաքագրվող տվյալները ցույց են տալիս, որ տնտեսական ազատության յուրաքանչյուր չափելի ասպեկտ նշանակալի ազդեցություն է ունենում տնտեսական աճի և զարգացման վրա։ Քաղաքականությունը, որն ապահովում է ավելի շատ ազատություն այդ ասպեկտներից ցանկացածի համար, նպաստում է աճին։ Այն իր հերթին կարևոր տարր է մարդկանց համար աշխատելու ավելի շատ հնարավորություններ ստեղծելու առումով՝ այդպիսով կրճատելով աղքատությունը և ապահովելով անընդհատ զարգացում։

Տնտեսական ազատությունը Հայաստանում

Հայաստանի տնտեսական ազատության ինդեքսը 2019 թվականին կազմել է 67.7, որով մեր երկիրը զբաղեցրել է 47-րդ հորիզոնականը 180 երկրների մեջ: Նախորդ տարվա համեմատ այն մեկ կետով նվազել է՝ պայմանավորված հարկաբյուջետային առողջության կտրուկ անկմամբ և կառավարության ազնվության ու դատական արդյունավետության ցածր միավորներով: Հայաստանը Եվրոպայի տարածաշրջանի 44 երկրների շարքում զբաղեցնում է 24-րդ տեղը, իսկ ընդհանուր միավորը մի փոքր ցածր է տարածաշրջանային նորմայից, սակայն՝ բավական բարձր համաշխարհային միջինից:

Տնտեսական ազատության ինդեքսն ըստ երկրների

Ինչպես տեսնում ենք աղյուսակից, տնտեսական ազատությամբ հարևան երկրներից զիջում ենք միայն Վրաստանին, որն զբաղեցնում է 16-րդ հորիզոնականը։ Ընդ որում՝ վերջին երկու տարիներին մեր երկրի ինդեքսը նվազել է։ Հայաստանն առաջատար է նաև ԵԱՏՄ անդամ երկրների շարքում։