Դուայթ Ռ. Լի
Սոցիալական համագործակցության մի զգալի մաս առաջանում է շուկայական հաղորդակցման արդյունքում: Այժմ դիտարկենք այդ համագործակցության արդյունքում մեր ունեցած առավելություններից մի քանիսը: Ընդհանուր առմամբ, այդ առավելություններն ակնհայտ են: Միանգամայն տրամաբանական է, որ կարող ենք ավելի շատ արտադրել այն ժամանակ, երբ մեր գործողությունները համաձայնեցված են, քան երբ հակասող նպատակներ ենք հետապնդում: Բայց տնտեսագիտությունն իսկապես հասկանալու համար պետք է մանրամասն դիտարկենք համագործակցության և արտադրողականության միջև առկա կապը:
Հարստությունը հազվադեպ է երկնքից մանանայի պես թափվում: Այն պետք է ստեղծել՝ մարդկային ջանքեր, մտավոր կարողություններ ներդնելով և համբերատարություն ցուցաբերելով բնության՝ մեզ այդքան դժվար տրվող բարիքների հանդեպ: Սա ակնհայտ է: Սակայն շուկայում մեր արտադրողականության հնարավորությունների մեծացման հաջողության ցուցանիշներից մեկն այն է, որ մարդկանց համար հարստությունը շատ հեշտ դարձավ կյանքի բնականոն ընթացքի մի մաս:
Գիտակրթական ոլորտի ներկայացուցիչներն ու փորձագետ-վերլուծաբանները հարստության բաշխումը դիտարկում են որպես առաջնային հարց՝ վանելով բոլոր մտավախություններն առ այն, որ իրենց քաղաքական դիրքորոշումները կարող են խանգարել հարստության գոյացմանը: Նրանք անդադար խոսում են աղքատության (կամ հարստության «ոչ ճիշտ» բաշխման) պատճառների շուրջ՝ ակնհայտորեն չգիտակցելով, որ հարստության պատճառները որոշելը լուրջ մարտահրավեր է: Կապիտալիզմի հաջողությունն այլ ոլորտներում զգալի թվով գիտակ մարդկանց ստիպել է անտեսել այն պարզ ճշմարտությունը, որ արտադրությունը նախորդում է բաշխմանը:
Մասնագիտացման hատուկ դերը
Երբ 18-րդ դարի վերջերին տնտեսագիտությունն ի հայտ եկավ որպես առանձին գիտական ճյուղ, ակնհայտ դարձավ, թե որն է տնտեսագիտության գլխավոր խնդիրը: Ադամ Սմիթը տնտեսագիտության մասին իր գիրքն անվանել է «Ազգերի հարստության բնույթի և պատճառների ուսումնասիրություն», և հարստության մասին խոսելիս առաջին իսկ էջից ակնհայտորեն զգացվում է նրա մտահոգությունը:
Սմիթը սկսում է հետևյալ դիտարկումով. «Աշխատանքի արտադրական ուժի մեծագույն առաջընթացը … թվում է՝ աշխատանքի բաժանման արդյունք է»: Նա ցույց է տալիս մասնագիտացման կամ աշխատանքի բաժանման կարևորությունը՝ դիտարկելով առավելությունը, որն ակնհայտ է, երբ գնդասեղներ արտադրող ֆաբրիկայում յուրաքանչյուր աշխատող կենտրոնանում է արտադրության որոշակի փուլի, այլ ոչ գնդասեղի՝ սկզբից մինչև վերջ արտադրության գործընթացի վրա:
Մասնագիտացման շնորհիվ աշխատողները կարող են ավելի հմտանալ, օգտագործել իրենց արտադրողականությունը բարձրացնող հաստոցներ և խուսափել գործողություններն անընդհատ փոխելու արդյունքում առաջացող ժամանակի կորստից: Այս առավելությունները բավականին ակնհայտ են, բայց այս դեպքում արտադրողականության բարձրացումը շատ ավելի մեծ է, քան կարելի էր ակնկալել:
Ըստ Սմիթի, եթե գնդասեղ արտադրող տասը վարպետ մասնագիտանա տարբեր գործողություններում, օրական մոտ 48 հազար գնդասեղ կարտադրի: Բայց եթե յուրաքանչյուրը փորձի գնդասեղի արտադրության բոլոր գործողություններն ինքնուրույն կատարել, Սմիթը կասկածում է, որ նրանցից յուրաքանչյուրը կկարողանա օրական պատրաստել քսան կամ բոլորը միասին՝ երկու հարյուր գնդասեղ:
Սակայն արտադրողականության իրական աճ ապահովելու համար միայն ավելի մեծ քանակով արտադրելը բավարար չէ: Մասնագետը շատ ավելի շատ ապրանք կամ ապրանքի մաս է արտադրում, քան իրեն անհրաժեշտ է անձնական սպառման համար: Շատ արտադրանք թողարկելը արդյունավետ չէ, քանի դեռ տվյալ ապրանքը չի հասնում այն մարդկանց, որոնք դրանք արժևորում են: Այսինքն՝ մասնագիտացման առավելության կարելի է հասնել միայն այն առումով, որ մարդիկ կարողանան համագործակցել այնպես, որ յուրաքանչյուրը մասնագիտանա այն ապրանքների արտադրության մեջ, որոնք անհրաժեշտ են մյուսներին և կարողանա ձեռք բերել այն, որ ցանկանում է ունենալ ուրիշների մասնագիտացած արտադրությունից: Այս համագործակցությունը և հետևաբար՝ մասնագիտացման արտադրողականությունն ապահովելու միակ ճանապարհը փոխանակումն է:
Ադամ Սմիթը ընդունեց փոխանակման և արտադրողականության միջև գոյություն ունեցող այս կարևոր կապը՝ նշելով, որ «[աշխատանքի] բաժանման այս ծավալը մշտապես պետք է սահմանափակվի… շուկայի ծավալով»: Եթե փոխանակում կատարելու ձեր հնարավորությունը միայն մի փոքր գյուղի մակարդակով է, ապա արտադրական մասնագիտացման ձեր ունակությունը խիստ սահմանափակ է: Օրինակ՝ քանիսը կկարողանային հաջողության հասնել նովելներ գրելով, բնանկարներ նկարելով կամ վարպետորեն երաժշտական գործիքներ նվագելով՝ անկախ ունեցած տաղանդից, եթե նրանց աշխատանքը գնահատեր և վարձատրեր ընդամենը մի քանի մարդ: Այսպիսի պայմաններում մարդիկ սովորաբար սկսում են զբաղվել մի շարք արվեստներով, բայց ոչ մեկին չեն տիրապետում: Որքան սահմանափակ է շուկան, այնքան ավելի սահմանափակ է մասնագիտացման արտադրական պոտենցիալը:
Շուկայի ընդլայնում
Մասնագիտացման և շուկայի ծավալի միջև առկա կապն իր հերթին բացատրում է մասնավոր սեփականության և կամավոր փոխանակման վրա հիմնված շուկայական համագործակցության կարևորությունը: Համագործակցությունը հնարավոր է առանց շուկաների, առնվազն՝ առանց մեր պատկերացրած շուկաների: Ընտանիքի անդամները համագործակցում են՝ միմյանց հիմնովին ճանաչելու և ընդհանուր խնդիրների հիման վրա: Փոքր ընկերությունների անդամները կարող են համագործակցել՝ ելնելով ընդհանուր նպատակից և կոլեկտիվի ազդեցության ճնշման տակ: Նույնը կարելի է ասել եկեղեցիների, ակումբների և այլ համեմատաբար փոքր հասարակական կազմակերպությունների մասին:
Ընտանիքներում, մասնավոր ընկերություններում և հասարակական կազմակերպություններում տեղի ունեցող համագործակցությունը կարելի է բացատրել որպես հարաբերությունների փոխանակման արդյունք: (Նման բացատրությունների լավ օրինակներ են Հարի Բեքերի ընտանիքի մասին աշխատությունները և կազմակերպության պատկերումը որպես «պայմանագրային կապերի հանգույց»): Սակայն, քանի որ այդպիսի հարաբերությունները բխում են անձնական գործոններից և ընդհանուր նպատակներից, դրանք միայն համեմատաբար փոքր խմբերում են առկա:
Շուկայի արտադրողականության հիմնական դրույթն այն է, որ այն մեծապես նպաստում է համագործակցության շրջանակի ընդլայնմանը՝ արդյունքում մեծացնելով արդյունավետորեն մասնագիտանալու մեր ունակությունը:
Ակնհայտ է, որ շուկաների ընդլայնմանը նպաստել է տրանսպորտի և հաղորդակցության ցանցերի կատարելագործումը: Սակայն առանց շուկայական գների միջոցով հաղորդված տեղեկության և այդ գներով պայմանավորված համագործակցության՝ տրանսպորտային և բանավոր ու գրավոր հաղորդակցման միջոցների կատարելագործումը բավարար չէր լինի, որպեսզի մասնագիտացման առավելությունից օգտվեինք լիարժեք չափով: Բրազիլացիները կարողացել են ավելի շատ ջինսե հագուստ գնելու իրենց ցանկության մասին հայտնել աշխարհի տարբեր երկրների հագուստ արտադրողներին՝ նրանց ուղղելով բազմաթիվ ֆաքսեր, էլեկտրոնային նամակներ և հեռախոսազանգեր, ընդ որում հագուստը կարող էր առաքվել մեկ գիշերվա ընթացքում աշխարհի ցանկացած կետից: Սակայն եթե տեղեկությունը փոխանցվեր առանց հարաբերական շուկայական գների փոփոխությունների, բրազիլացիները չէին կարողանա շահագրգռել բամբակ աճեցնողներին, գյուղատնտեսական քիմիկատներ, ներկանյութեր և տեքստիլ արտադրողներին, բեռնատարների վարորդներին, օդաչուներին, առևտրականներին և այլոց, որպեսզի կարողանային մասնագիտացված ջանքերը համակարգել ջինսե հագուստն անհրաժեշտ քանակով և նախընտրելի ճանապարհներով Բրազիլիա հասցնելու համար:
Անդեմ շուկա
Հաճախ քննադատում են, որ շուկան անդեմ է: Հնարավոր է, բայց դա է պատճառը, որ այն մեծապես ընդլայնում է համագործակցային մասնագիտացման շրջանակը: Շուկայական գներին արձագանքելիս պարտադիր չէ, որ մարդիկ ճանաչեն կամ մտահոգվեն նրանց մասին, որոնց ծառայում են իրենց համագործակցային ջանքերը:
Շուկան շատ ավելի մեծ չափով է նպաստում միջմշակութային համագործակցությանը և գլոբալ ներդաշնակությանը, քան պետական դիվանագետները՝ իրենց անձնական ջանքերով: Հենց շուկայական հարաբերություններում առկա համագործակցությունն ու համաձայնությունը, ինչպես նաև դրանց ստեղծած մասնագիտացումն էլ բացատրում են հարստության ստեղծումը:
Արտատպված է Ջ. Գուարթնիի, Ռ. Սթրոուպի, Դ. Լիի, Թ. Ֆեռարինիի, Ջ. Կալհունի և Ռ. Ֆայլերի «Տնտեսակետ. անձնական բարեկեցության և երկրի բարգավաճման բանաձևը» գրքից
