Լենինի Նոր տնտեսական քաղաքականությունը․ երբ խորհուրդների (սովետների) ընդունած սոցիալիզմը չի աշխատում

Լոուրենս Վ. Ռիդ
Տնտեսագիտական կրթության հիմնադրամի (FEE) պատվավոր նախագահ

Ո՞րն էր Վլադիմիր Լենինի դեղամիջոցը դեռ 1921 թվականի սկզբին ի հայտ եկած սոցիալիստական աղետի դեմ։ Ազատ շուկան։

Մեկ դար առաջ սոցիալիզմի մայրը՝ Խորհրդային միությունը, երերում էր անդունդի առաջ: Լեհերն ուղղակի խորտակել էին բռնապետ Վլադիմիր Լենինի՝ Եվրոպայով մեկ տարածվելու հույսերը: Մարքսիստական կենտրոնական պլանավորման մահակի տակ տնտեսությունը փլուզվել էր՝ հասնելով նախապատերազմական չափերին: Երկրում դժգոհություն էր տիրում: Ապստամբությունը մոտ էր: 1921 թվականի մարտ ամիսը սկսվեց խորհրդային սոված զինվորների ու նավաստիների կողմից բարձրացված Կրոնշտադտի ապստամբությամբ:

Ո՞րն էր Լենինի դեղամիջոցը վերահաս սոցիալիստական աղետի դեմ: Դա ավելի շատ «սոցիալիզմը» չէր, գոնե այդ պահին: Դա նման կլիներ մի բաժակ աղտոտված ջրից հետո մի գալոն քլոր խմելուն:  Սոցիալիզմի հետևանքներից հուսահատված` Լենինը դիմեց դրա միակ հակաթույն կապիտալիզմին:

Այս տարի լրացավ Լենինի Նոր տնտեսական քաղաքականության մեկնարկի 100-ամյակը: 1921թ․ մարտի 21-ին Նոր տնտեսական քաղաքականությունը սկսեց չեղյալ համարել նախորդ չորս տարիների գործունեությունը: Դադարեցվեց բիզնեսների բռնագրավումն ու արդյունաբերության ազգայնացումը: Լենինը հայտարարեց, իր իսկ խոսքով, «ազատ շուկայի և կապիտալիզմի» մասնակի վերականգնման մասին։ Անգամ պետական ձեռնարկություններն էին ձգտում գործել «շահույթի» հիման վրա: Անհատները կրկին կարող էին ունենալ փոքր ձեռնարկություններ: Պետական հրահանգների փոխարեն թույլատրվելու էին շուկայական գները:

Մի փոքր ազատությունը մեծ նշանակություն ունեցավ: Այն շրջեց տնտեսությունը և պահպանեց նոր ծնված բոլշևիկյան բռնակալությունը: Բայց դա երկար չտևեց: Երեք տարի անց Լենինը մահացավ: Մինչ տասնամյակի վերջը, Ստալինը ոչնչացրեց Նոր տնտեսական քաղաքականությունը զանգվածային կոլեկտիվիստական արշավներով տնտեսությունը վերասոցիալականացնելու նպատակով: Նոր տնտեսական քաղաքականության մասին ԱՄՆ ազգային անվտանգության նախկին խորհրդական Զբիգնև Բժեզինսկին իր 1989թ․ գրված «Մեծ ձախողում» գրքում գրում է. «Շատ ռուսների համար անգամ ավելի քան 60 տարի անց սրանք դարաշրջանի լավագույն տարիներն էին, որոնք սկիզբ էին առել 1917թ․-ի հեղափոխությունից ի վեր»:

1921թ․-ի այդ օրը, հենց այն օրը, երբ ձմեռը զիջեց իր տեղը գարնանը, սոցիալիստները Մոսկվայում փաստորեն խոստովանեցին, որ ստիպված են դադարեցնել թալանը: Պարզապես շատ բան չէր մնացել գողանալու համար: 1990-ի հոդվածում տնտեսագետ Փիթեր Բյոտկեն մեջբերում է խորհրդային առաջավոր մտավորականների «մեակուլպաների» շարքը, ներառյալ սոցիալիստ ճարտարապետ Նիկոլայ Բուխարինի կողմից արտահայտված բացահայտ հարգանքը ազատ շուկայի տնտեսագետ Լյուդվիգ ֆոն Միզեսի նկատմամբ: Նա դժկամորեն խոստովանում է, որ Միզեսի՝ սոցիալիզմի քննադատությունը նրան դարձրել է «ամենամեծ գիտնականներից մեկն աշխարհում»:

Գրեթե 30 տարի անց «Մարդկային գործողություն» աշխատությունում հենց Միզեսն էր, ով արտահայտեց սոցիալիզմի և կապիտալիզմի տարբերությունը հետևյալ խոսուն ձևով.

«Մարդը, ով ընտրում է մի բաժակ կաթ խմել, թե կալիումի ցիանիդի լուծույթ, երկու ըմպելիքների մեջ չէ որ ընտրություն է անում․ նա ընտրում է կյանքի ու մահվան միջև։ Հասարակությունը, որն ընտրություն է կատարում կապիտալիզմի և սոցիալիզմի միջև, ոչ թե ընտրում է երկու սոցիալական համակարգերից մեկը, այլ ընտրություն է անում հասարակության համագործակցության ու կազմալուծման միջև։ Սոցիալիզմը կապիտալիզմի այլընտրանքը չէ․ դա այլընտրանք է ցանկացած համակարգի, որի պայմաններում մարդիկ, առհասարակ, կարող են ապրել որպես մարդ արարածներ»:

Այնուամենայնիվ, շատ սոցիալիստներ համառորեն հետևում են իրենց տեսլականին, անկախ նրանից, թե ինչ է տեղի ունենում այդ ճանապարհին: Ոմանք կկարդան վերը նշված պարբերությունները և կառարկեն, որ այն, ինչը Լենինը փորձում էր փոխել, իրենց փիլիսոփայության ավելի արմատական տարբերակն էր պարզապես: Նրանք կասեն՝ «Մենք այդպիսին չենք։ Մենք ժողովրդավար սոցիալիստներ ենք», կարծես ժողովրդավարության պիտակը օրհնում է սոցիալիզմի բազմաշերտ մեղքերը: Ճշմարտությունը սա է. աղետալի քաղաքականությունը աղետալի քաղաքականություն է, այնքան էլ նշանակություն չունի, որ նրանց կողմնակիցները պաշտպանում են այն:

20-րդ դարի սոցիալիզմ բրենդի պատմությունը, որը հաճախ անվանում են «կոմունիզմ», սարսափելի է․ դա զանգվածային սպանությունների ամենավատ «պատճառն» է համաշխարհային պատմության մեջ: «Կոմունիզմի սև գիրքը» փաստագրեց  դրա հանցագործությունները՝ ներառելով ավելի քան 100 միլիոն մարդու սպանություն:

«Ժողովրդավարական սոցիալիզմը» կարող է լինել ավելի հրապուրիչ և պակաս արյունոտ, բայց այն ևս թշվառ պատմություն ունի: Իր ավելի խելագար կոմունիստ զարմիկի նման, այն սպառում է կյանքն ու հարստությունը, և վաղ թե ուշ կապիտալիստական հակաթույն է պետք լինում: Եթե պետությունները ընդունում են ժողովրդավարական սոցիալիզմը և դեռ մնում են ջրի վրա, նրանց երկարակեցությունը միշտ բացատրվում է ոչ թե իրենց որդեգրած սոցիալիզմով, այլ այն կապիտալիզմով, որը դեռ չեն հասցրել ոչնչացնել: Եվ որքան շատ է երկիրը խեղդվում ժողովրդավարական սոցիալիզմի մեջ, այնքան ավելի է ժողովրդավարության մասը հօդս ցնդում կենտրոնացված պետական իշխանության առջև:

Սոցիալիստները և սոցիալիզմը չունեն հարստության ստեղծման տեսություն։ Իսկապես, նրանք անգամ չեն հետաքրքրվում դրանով: Հարստությունը պարզապես «այնտեղ» է, որպեսզի նրանք անարգեն, բռնագրավեն և վերաբաշխեն, մինչև որ արտադրողներն այլևս ոչինչ չեն արտադրի: Երկարաժամկետ մտածողությունը նրանց  ուժեղ կողմը չէ:

Հաջորդ անգամ, երբ լսեք, որ դեմոկրատ սոցիալիստը հայտարարում է, թե իրենց համակարգը դեռևս չի փորձարկվել, աչքի անցկացրեք այս ցանկը։

Հին Հռոմի Հանրապետությունը ժողովրդավարական սոցիալիզմի իր մահացու փորձը սկսեց մ.թ.ա. 2-րդ դարում: Այն սկսվեց որպես սոցիալական պետություն, դարձավ կարգավորումների մղձավանջ և վերջապես փլուզվեց կայսերական ինքնավարության մեջ: Հռոմեական ընտրազանգվածի կողմից ընտրված օրենսդիր մարմինները աղյուս առ աղյուս կառուցեցին սոցիալիստական ապարանքը: Հռոմը մեկ օրում չի կառուցվել, բայց կենտրոնացված պետական ​​իշխանությունը չդժվարացավ այն ամբողջությամբ քանդել:

Տասնյոթ դար անց Մասաչուսեթսի Պլիմութի ուխտավորները ժողովրդավարական սոցիալիզմի մեկ այլ տարբերակ փորձեցին: Դա համայնական բազմազանությունն էր, որում նրանք իրենց աշխատանքի պտուղները դնում էին ընդհանուր պահեստում և այնուհետև հավասարապես բաժանում միմյանց միջև: Նրանց նահանգապետն ընտրվեց, ի դեպ, ինչը նրան ժողովրդավարական դարձրեց: Շուտով սովը ստիպեց նրանց բավականին արագ հրաժարվել սոցիալիզմից հօգուտ մասնավոր սեփականության:

Ադոլֆ Հիտլերի նացիոնալ-սոցիալիստները իշխանության եկան 1933թ.-ին կայացած ժողովրդավարական գործընթացի արդյունքում։ Այս մեկին ևս կարելի է ավելացնել սոցիալիստների շարքին։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Մեծ Բրիտանիան քվեարկեց ժողովրդավար սոցիալիստների իշխանության օգտին և երկիրը վերածեց «Եվրոպայի հիվանդ մարդու»: Մարգարետ Թետչերը կապիտալիզմի մեծ չափաբաժին ներարկեց 30 տարի անց մինչ «հիվանդի» մահանալը:

Սկանդինավիան ընդունեց սոցիալիզմի բարեկեցիկ պետության տարբերակը մոտավորապես նույն ժամանակ, ինչ Բրիտանիան: Այդ պահից տնտեսական անկումը սկսված էր։ Բայց նորվեգացիները, դանիացիները և շվեդները շատ բան սովորեցին իրենց սխալներից և ուղղեցին դրանցից շատերը: Այսօր նրանց տնտեսությունն ամենաազատականներից մեկն է աշխարհում:

1980-ականներին Նոր Զելանդիան հայտնվեց ժողովրդավարական սոցիալիզմի ծանր վիճակում, բայց արմատապես վերականգնվեց կառավարության կտրուկ կրճատման շնորհիվ։ Ամեն ինչ շարունակվում ու շարունակվում է փչացած ձայնապնակի նման։ Սոցիալիստները մեծ խոստումներ են տալիս, փաթաթում են դրանք թավշով և տնտեսությունը հնազանդեցնում են երկաթե բռունցքով: Այնուհետև, երբ զոհերը արդեն չափից դուրս շատ են լինում, կապիտալիզմը պետք է գա փրկելու:

Արդյո՞ք շատ ավելի խելամիտ չի լինի պարզապես խուսափել սոցիալիստական ծուղակներից:

Թարգմանությունը՝ Լիլիթ Նասիբյանի