Առաջընթա՞ց, թե՞ հետընթաց

Հանս Ֆ. Զենհոլց

թարգմանությունը “Free Market Economics” գրքից, արտատպված է The Freeman պարբերականի 1966 թ. ապրիլյան համարից։

Վերջերս փենսիլվանական մի փոքրիկ կորպորացիա արժանացավ Նախագահական «E» (արտահանողի) մրցանակի՝ արտահանման եւ երկրի վճարային հաշվեկշռի օգտին ներդրման համար։ 1965 թվականին՝ հաշվետու տարվում, ընկերությունն ավելի քան 16 միլիոն դոլարի սեփական արտադրանք էր վաճառել օտարերկրյա հաճախորդներին, իսկ 1960 թվականից սկսած՝ ընկերության արտասահմանյան վաճառքի ծավալները 55 միլիոն դոլար էին բերել Միացյալ Նահանգներ։

Թվում է՝ ամերիկյան քաղաքականության որոշ կողմեր կրկին վերադառնում են տասնյոթերորդ դարի դրույթներին ու սկզբունքներին, իսկ որոշներ պարզապես կրկնում են խավար միջնադարի սխալներն ու անմտությունները։ Անվանի մերկանտիլիստ հեղինակ Թոմաս Մունը (Thomas Mun) 1628 թվականին իր համերկրացիներին հորդորում էր «տարեկան հաշվարկով ավելին վաճառել օտարներին, քան գնարժեքի առումով ինքներս ենք սպառում նրանց ապրանքից»։ Գերմանական մերկանտիլիզմի ամենից ականավոր ներկայացուցիչը՝ Բեխերը (Becher), 1667 թվականին ջատագովում էր (իբրեւ կարեւորագույն տնտեսական օրենք եւ աքսիոմ), թե «միշտ ավելի լավ է ապրանքը վաճառել, քան գնել, քանի որ առաջինը բերում է որոշակի օգուտ, իսկ վերջինը՝ անխուսափելի վնաս»։ 1712 թվականին Չարլզ Քինգը (Charles King) «Բրիտանացի վաճառականը» (The British Merchant) գրքում պատրաստի արտադրանքի արտահանումը հայտարարում էր «գերագույնս շահեկան», բնամթերքինը՝ «որոշակիորեն շահեկան», իսկ համապատասխան ներկրումը՝ «որոշակի իրական վնաս»։

Նապոլեոն Բոնապարտն իր «Մայրցամաքային Համակարգ»-ով այս գաղափարի կիրառությունը հասցրեց հսկայական մասշտաբների։ Նա հանրային ճանաչման էր արժանացնում, մեդալներ եւ շնորհակալագրեր շնորհում պատրաստի արտադրանքը Անգլիա արտահանող ֆրանսիացիներին։

Վերջին տարիներին մեր երկրի արտաքին առեւտրի քաղաքականությունը աստիճանաբար ետ է գլորվել տասնյոթերորդ դարի տնտեսական մտքի «անդաստանը»։ Պետության «անբարենպաստ» վճարային հաշվեկշիռը Այզենհաուերի վարչակազմին դրդել է արգելել ոսկու ամերիկյան սեփականատիրությունը օտար երկրներում։ Կառավարությունն ապա դրան հավելել է «կամավոր» մի ծրագիր, որը սահմանափակում է բանկային եւ գործարար ներդրումներն արտերկրում՝ փողն ու ոսկին Միացյալ Նահանգներում պահելու համար։ Ավելին, օտարերկրյա արժեթղթերի ամերիկյան գնումների վրա սահմանված տուգանային հարկը նպատակ ունի սանձելու ոսկու մեր ծանր կորուստները։ Սրանք են մեր արտաքին առեւտրի եւ գործարքների վրա ամբողջական պետական վերահսկողություն սահմանելու ուղղությամբ արդեն իսկ կատարված որոշ քայլերը։

Անգլիայում արտարժույթի շուկայի համապարփակ վերահսկողության արմատները հասնում են մինչեւ խավար միջնադար։ Մինչեւ Չարլզ Ա-ի գահակալումը (1628 թ.), ազնիվ մետաղներով բոլոր գործարքները եւ ամբողջ առեւտուրն իրականացնում էր Թագավորական Փոխանակողի (Royal Exchanger) գրասենյակը։ Ձուլակտորների եւ մետաղադրամների արտահանումն ընդհանրապես արգելված էր մինչեւ 1663 թվականը, երբ դա մասնակիորեն վերացվեց՝ շարունակելով տարածվել միայն անգլիական մետաղադրամների վրա։

Ֆրանսիայում ոսկու եւ արծաթի արտահանումն արգելված էր միջին դարերից մինչեւ տասնութերորդ դարը։ Տիրակալության սահմաններից մետաղադրամ դուրս բերելու համար սովորական էր մահապատիժը։ Իսպանիայում եւ Պորտուգալիայում ձուլակտորների եւ մետաղադրամների արտահանումը 200 տարի շարունակ ընթանում էր անխափան՝ կարծես ոչ մի սահմանափակում գոյություն չուներ, թեպետեւ այնտեղ եւս դրա համար սահմանված էր մահապատիժ։

«Ծախման» բազմապատկումը

Վերջին ամիսներին մենք ականատես ենք եղել պետական եւ մասնավոր ծախսումների ակներեւ ավելացման եւ տնտեսական ակտիվության նշանակալի աճի։ Ապրանքների եւ ծառայությունների պահանջարկը խթանվել է կառավարության եւ Դաշնային Պահուստային ֆոնդի էքսպանսիոնիստական քայլերով։ Ծախսումը՝ լինի պետության թե քաղաքացիների կողմից, մինչ օր համարվում է տնտեսական առաջընթացի եւ բարօրության հզոր շարժիչը։

Վատնումներն արդարացնելու համար բոլոր դարերում առաջ են քաշվել տնտեսական նույնանման հայեցակարգեր։ 1686 թվականին, օրինակ, ավստրիացի հեղինակ, Թոմաս Մունի աշակերտ Վիլհելմ Շրյոթերը (Wilhelm Schroetter) գրել է. «Որքան արտադրողը շատ ստիպի փողը ձեռքից ձեռք անցնել, այնքան նա ավելի օգտակար է երկրին, քանի որ դրանով ավելի շատ մարդ է կերակրում», իսկ այլ տեղում հավելել. «Փողի շրջանառությամբ բազմապատկվում են շատերի կենսամիջոցները»։

Դրամի տնտեսումը՝ խնայողությունը, համարվել է գործազրկության պատճառ, քանի որ կարծում էին, թե իրական եկամուտը նվազում է, երբ փողը դուրս է բերվում շրջանառությունից։ Սրա պատճառով Շրյոթերը ծավալուն քննարկում է հրապարակել առ այն, թե «Ինչպես պետք է իշխանը սահմանափակի տնտեսումը»։ 1695 թվականին անգլիացի հեղինակ Քերին (Cary) այս նույն դրույթն առաջ էր քաշում առավելագույն հստակությամբ՝ պնդելով, որ բոլորի կողմից ծախսումը հանգեցնում է եկամուտների բարձրացման։ Ուստի, եթե բոլորն ավելացնեն իրենց ծախսումների ծավալը, ապա, ըստ Քերիի, «բոլորը կապրեն ավելի ճոխ»։

Արտահանման սահմանափակումներ

1966 թվականի հունվարի 21-ին, Միացյալ Նահանգների եւ Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունները սահմանափակումներ են մտցրել պղնձի արտահանման վրա՝ պաշտպանելու այս մետաղի նվազող համաշխարհային պաշարների իրենց բաժինը։ ԱՄՆ Առեւտրի դեպարտամենտը կտրուկ ընդլայնել է իր վերահսկողությունը երկրից արտահանվող պղնձի վրա եւ խստագույնս սահմանափակել մի շարք այլ կատեգորիաներ՝ ներառյալ պղնձի հանքանյութի եւ վերամշակված պղնձի անդրծովյան արտահանումը։

Անգլիայում, կուտակման այս քաղաքականությունը ծագել է դեռեւս տասներկուերորդ դարում՝ տեւելով մինչեւ տասնիններորդ դարը։ Երկաթի, պղնձի եւ զանգամետաղի (բրոնզի տեսակ – Ծ.Թ.) արտահանման արգելքը ուժը կորցրած է ճանաչվել միայն 1694 թվականին։ Հենրի II-ի կողմից 1176 եւ 1177 թվականներին մտցված շատ այլ սահմանափակումներ տեւել են մինչեւ 1822 թվականը՝ բարձրակետին հասնելով տասնչորսերորդ դարի կեսերին՝ Էդվարդ III-ի իշխանության օրոք։

Ֆրանսիայում, արտահանման վրա սահմանափակումներ առաջին անգամ դրվել են տասներեքերորդ եւ տասնչորսերորդ դարերում՝ նպատակ ունենալով կենսականորեն անհրաժեշտ նյութերը, այդ թվում՝ սննդանյութերը պահելու երկրի ներսում։ Տասնիններորդ դարի սկզբին Նապոլեոնն ինքը սննդի ոլորտում շարունակում էր վարել «կուտակման քաղաքականություն»։ Ֆրանսիական առաջին օրենքը, որը թույլ է տվել սննդի արտահանումը, ընդունվել է միայն 1819 թվականին։

Վաղ «օրենքներ ի նպաստ աղքատների»

Նորություն չէ նույնիսկ ներկայիս վարչակարգի հայտարարած պատերազմն ընդդեմ աղքատության։ Ստյուարտների եւ Թուդորների ժամանակաշրջանում անգլիական կառավարությունը փորձել է օժանդակել ցածր եկամտի տեր խավերին։ Խորհրդարանի 1603 թվականի որոշման հռչակած նպատակն է եղել բարձրացնել տեքստիլ արդյունաբերության ոլորտի բանվորության աշխատավարձերը։ Սահմանվել են նվազագույն աշխատավարձեր, իսկ արտադրողները տուգանվել են մեկ շիլինգ՝ սահմանված նվազագույնից պակաս վճարված յուրաքանչյուր պեննիի դիմաց։ Գործադրվել է (հատկապես 1629-1640 թվականներին) «սոցիալական ապահովության» լայնածավալ քաղաքականություն։

Գործազրկությունը կանխելու նպատակով ձեռներեցներին հարկադրում էին շարունակել գործել նույնիսկ վնասով աշխատելիս։ Նրանք պարտավոր էին բարձր պահել աշխատավարձերը, իսկ անհնազանդության դեպքում բանտարկվում էին։ Ի նպաստ աղքատների՝ ամենայն ուշադրությամբ վերահսկվում էին սննդի գները։ Ցորենը պարտավոր էր վաճառվել ինքնարժեքից ցածր գնով։

Արդեն իսկ 1563 թվականին, «Արհեստավորների մասին» եղիսաբեթյան օրենքը (Statute of Artificers) փորձեց ամենայն մանրամասնությամբ կարգավորել աշխատանքային պայմանները, որոնք շարունակեցին գործել մինչեւ 1814 թվականը։ Բանվորության «արդար» աշխատավարձերը երաշխավորելու նպատակով, դրույքաչափերն ամեն տարի վերասահմանվում էին հաշտարար դատավորների կողմից՝ ըստ «տվյալ ժամանակի առատության եւ պակասության»։ Դատավորները ստիպված էին հաշվարկել կենսապահովման նվազագույնը՝ նկատի առնելով «ամեն տեսակի պարենի, վառելիքի, հագուստի պարագաների (ե՛ւ քաթանե ե՛ւ բրդյա), ինչպես նաեւ տան վարձակալության գները»։ Աշխատավարձի սահմանումը տասնվեցերորդ դարի Լոնդոնում բազմաթիվ առումներով նման էր աշխատավարձի սահմանմանը մերօրյա Լոնդոնում։

Բիզնեսի կարգավորում

Եթե կարծում եք, թե առեւտրի եւ արդյունաբերության պետական կարգավորումները նոր են եւ առաջադեմ, ուսումնասիրեք տասներկուերորդ դարի Անգլիայում ընդունված արդյունաբերական կարգավորումները։ Առնվազն 1197 թվականից ի վեր անգլիական պետությունը փորձել է կարգավորել արտադրության եղանակները։ Հագուստի արտադրության ոլորտում, օրինակ, անգլիական կառավարությունը սահմանում էր կտորի զանազան չափսերը, արտադրության, ներկման, երկարաձգման, դրվագման եղանակները, արտադրության գործիքները, փաթեթավորումն ու պիտակավորումը եւ այլն։ Նմանատիպ կարգավորումներ, ավելի կամ պակաս ամբողջական, պարտադրված էին արդյունաբերության մյուս բոլոր ճյուղերին եւս։

Ֆրանսիայում Արեւ-Արքա Լուի XIV-ը նշանակում էր ինտենդանտների եւ տեսուչների, որոնց պարտականությունն էր արդյունաբերության կարգավորումը։ Հումքից մինչեւ արտադրության հետագա բոլոր փուլերը՝ արքայի այս ծառաները վերահսկում էին արտադրության ողջ ընթացքը։

Վերահսկիչ համակարգն ակներեւաբար անհրաժեշտ էր դարձնում նաեւ զանազան պատժամիջոցների սահմանումը։ Հաճախ, «դեֆեկտավոր» ապրանքներն առգրավում էին կամ ոչնչացնում, նշանակում դրամական տուգանքներ, զրկում այսինչ արհեստով կամ գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից։ Ըստ 1670 թվականի հրամանագրի՝ հանցավոր վաճառականի անունը պետք է հրապարակվեր, իսկ օրինազանցն ինքը կարող էր գամվել անարգանքի սյանը՝ հանրային ծաղրուծանակի ենթարկվելու։

Ի հեճուկս անհամար կարգավորումների եւ սահմանափակումների, որոնք միտված էին ձեւավորելու չափորոշիչների միօրինակություն, կոռուպցիան եւ անհատական հովանավորչությունը բթացնում էին վերահսկողությունը։ Կառավարությունը միշտ կարող էր առանձին բացառություն անել ցանկացած հրամանի համար։ Անհատական ազդեցությունը նույնքան կարեւոր էր, որքան եւ այսօր։

Մերկանտիլիզմը հարատեւում է

Օրինակ, բժշկական մասնագիտությունն այսօր գործում է մի քանի կարգապահական մարմինների վերահսկողության ներքո։ Հին ռեժիմի օրոք եւս բժիշկների պատրաստումն ու դիպլոմավորումը պետական կարեւոր հարց էր։ Պետության մշտադետ հայացքի ներքո, սակայն, հարատեւում էր ավանդական շառլատանությունը։ Շատ դեպքերում ոչ մի պատրաստություն չունեցող անձինք զբաղվում էին բուժակությամբ՝ առաջարկելով բալասաններ ու դեղորայք, քանի որ շահել էին տեսուչների բարեհաճությունը կամ հաջողացրել տպավորություն գործել պալատական սպասավորների, արբանյակների, սիրուհիների եւ «բախտախնդրուհիների» վրա։ Թագավորական արտոնությունները, իշխանական թույլտվությունները, թագավորի կամ թագուհու անձնական բժշկի, նավային վիրաբույժի եւ նման այլ տիտղոսները թույլ էին տալիս ծաղկելու ամենայն խաբեբայության։

Հովանավորչության, բարեհաճություն շահելու, իրավունքներ, արտոնություններ կամ կառավարական հրամանագրեր ձեռք բերելու մեթոդներն ըստ էության չեն փոխվել տասնյոթերորդ դարից ի վեր։ Ադամանդներն ու ջրաքիսի մուշտակները, անձնական կապերն ու «ճիշտ մարդիկ», պետական պաշտոններն ու դիրքերը թերեւս պահպանում են իրենց կարեւորությունը մասնագիտական հաջողության եւ դրամական օգուտի գործում նաեւ այսօր։

Որքա՞ն արդիական եւ առաջադեմ են գերիշխող հայեցակարգերն ու պաշտոնական քաղաքականությունը։ Քաղաքատնտեսության այսպես կոչված ժամանակակից տարբերակը վերլուծել փորձող պատմաբանը անչափ կզարմանա՝ հայտնաբերելով դրա ճշմարիտ տարիքը։ Նորարար լինելու հավակնություններին հակառակ՝ մեր օրերի շատ ու շատ գաղափարներ իրականում հնագույն ծագում ունեն։ Դրանց մի մասը քաղված են մարքսիզմի եւ ֆաբիական սոցիալիզմի զինանոցից, քանի որ մշակվել են տասնիններորդ դարում։ Մյուսները հասնում են մինչեւ մերկանտիլիզմի դարաշրջանը, որն Արեւմտյան Եւրոպայում հարատեւել է տասնվեցից մինչեւ տասնութերորդ դար։ Իսկ շատ ուրիշներ գոյատեւում են խավար միջնադարից ի վեր։ Ուստի, շատ բան, որ այսօր մեզ հրամցվում է իբրեւ առաջընթաց, իրականում սոսկ հետընթաց է դեպի անցյալի անմտությունները։

Թարգմանիչ` Վազգեն Ղազարյան