20-րդ դարի ամենանշանավոր տնտեսագետներից և փիլիսոփաներից մեկը՝ Լյուդվիգ ֆոն Միզեսն իր տնտեսագիտական հայացքները մշակել է այն հիմնարար աքսիոմի վրա, որ անհատները գործում են նպատակաուղղված՝ ցանկալի նպատակներին հասնելու համար։ Թեև նրա տնտեսական վերլուծությունն ինքնին «արժեքներից ազատ» էր (զերծ սուբյեկտիվ արժեքների կամ ստանդարտների սահմանած չափանիշներից) այն իմաստով, որ կապ չուներ տնտեսագետների արժեքների հետ, Միզեսը հանգել է այն եզրակացության, որ մարդկության համար միակ կենսունակ տնտեսական քաղաքականությունը եղել է անսահմանափակ laissez-faire-ի (տնտեսությանը չմիջամտելու), ազատ շուկայի և մասնավոր սեփականության իրավունքի անարգել իրականացման քաղաքականությունը, երբ կառավարությունը խստորեն սահմանափակվում է իր տարածքային գոտու սահմաններում անձի և սեփականության պաշտպանությամբ։
1920-ական թվականներին լինելով Ավստրիայի կառավարության գլխավոր տնտեսական խորհրդատուն, Միզեսը միայնակ կարողացավ դանդաղեցնել գնաճը Ավստրիայում։ Նա մշակեց իր «մասնավոր դասընթացը», որը գրավեց Եվրոպայի երիտասարդ նշանավոր տնտեսագետներին, սոցիոլոգներին և փիլիսոփաներին: 1926 թվականին Միզեսը հիմնադրեց Գործարար պարբերաշրջանների հետազոտության ավստրիական ինստիտուտը։ Որպես տնտեսագիտության «Նորավստրիական դպրոցի» հիմնադիր` Միզեսի գործարար պարբերաշրջանների տեսությունը, որը գնաճի և անկումների պատճառ էր համարում կենտրոնական բանկերի կողմից խրախուսվող ինֆլյացիոն բանկային վարկը, 1930-ականների սկզբին Անգլիայում ընդունվել է երիտասարդ տնտեսագետների մեծամասնության կողմից՝ որպես Մեծ Դեպրեսիայի լավագույն բացատրություն: Նրա ամենաազդեցիկ աշակերտը՝ Ֆրիդրիխ Հայեկը, հետագայում զարգացրել է Միզեսի՝ գործարար պարբերաշրջանների տեսությունը և դրա համար տնտեսագիտության ոլորտում արժանացել Նոբելյան մրցանակի։
Միզեսը և Հայեկը
Իր առաջին մեծ, «Փողի և վարկի տեսությունը» աշխատության (1912թ․) մեջ Միզեսը կատարեց այն, ինչ համարվում էր անհնարին խնդիր. ինտեգրել փողի տեսությունը սահմանային օգտակարության և գների ընդհանուր տեսության հետ: Քանի որ հայտնի տնտեսագետ Բյոմ-Բավերկը և նրա մյուս ավստրիացի գործընկերները չընդունեցին նրա ինտեգրումը, Միզեսը ստիպված էր ինքնուրույն գործել և հիմնադրեց «նորավստրիական» դպրոցը։ Իր փողի տեսության մեջ Միզեսը վերակենդանացրեց Բրիտանական արժութային դպրոցի վաղուց մոռացված սկզբունքը, որը հայտնի էր մինչև 1850-ական թթ․-ը։ Ըստ այդ սկզբունքի՝ հասարակությունն ընդհանրապես չի շահում փողի առաջարկի ցանկացած ավելացումից։ Փողի և բանկային վարկի ավելացումն առաջացնում է միայն գնաճ և գործարար պարբերաշրջաններ, և հետևաբար կառավարության քաղաքականությունը պետք է պահպանի 100 տոկոսանոց ոսկու ստանդարտին համարժեքը:
Միզեսն այս գաղափարներին ավելացրեց իր գործարար պարբերաշրջանների տեսության տարրերը. այն է՝ բանկերի կողմից վարկերի ընդլայնումը, բացի գնաճ առաջացնելուց, անխուսափելի է դարձնում անկումները՝ հանգեցնելով «անարդյունավետ» ներդրումների, այսինքն՝ գործարարներին դրդելով չափից ավելի ներդրումներ կատարել կապիտալ ապրանքների «ավելի բարձր կարգերի» մեջ (հաստոցներ, շինություններ և այլն) և ոչ բավարար ներդրումներ՝ սպառման ապրանքների մեջ:
Խնդիրն այն է, որ բիզնեսին տրվող բանկային վարկերը քողարկվում են կեղծ խնայողությունների ներքո և գործարարներին ստիպում են հավատալ, որ կապիտալ ապրանքների արտադրության մեջ ներդրումներ կատարելու համար ավելի շատ խնայողություններ կան, քան սպառողներն իսկապես ցանկանում են խնայել: Հետևաբար, գնաճի թռիչքային բարձրացումը պահանջում է անկում, որը դառնում է ցավոտ, բայց անհրաժեշտ գործընթաց, որի միջոցով շուկան վերացնում է չհիմնավորված ներդրումները և վերականգնում է սպառողական նախապատվություններն ու պահանջները լավագույնս բավարարող ներդրումային և արտադրական կառուցվածքը։ Միզեսը խորհուրդ է տվել վերելքի փուլում անհապաղ դադարեցնել բոլոր բանկային վարկերն ու դրամական էքսպանսիան, իսկ անկման փուլում՝ չմիջամտելու խիստ ռեժիմ սահմանել՝ անկման ուղղիչ ուժերին թույլ տալով որքան հնարավոր է արագ ինքնուրույն լուծել խնդիրը:
Ավելին, Միզեսի համար միջամտության վատագույն ձևը կլիներ գների կամ աշխատավարձի մակարդակի աջակցությունը՝ հանգեցնելով գործազրկության, փողի առաջարկի ավելացումը կամ սպառումը խթանելու նպատակով պետական ծախսերի ավելացումը: Միզեսի համար անկումն անբավարար խնայողությունների և չափից շատ սպառման խնդիր էր, այդ պատճառով կարևոր էր խրախուսել խնայողություններն ու տնտեսումը, այլ ոչ թե հակառակը, և կրճատել պետական ծախսերը, այլ ոչ թե ավելացնել դրանք:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ և դրանից հետո սոցիալիզմը հաղթանակ էր տարել Ռուսաստանում ու Եվրոպայի մեծ մասում, և Միզեսը հրապարակեց իր հայտնի «Տնտեսական հաշվարկ սոցիալիստական համագործակցությունում» հոդվածը (1920թ․), որում նա ցույց տվեց, որ սոցիալիստական պլանավորման խորհուրդը չի կարողանա պլանավորել ժամանակակից տնտեսական համակարգը։ Սոցիալիստական կառավարությունը չէր կարող կատարել տնտեսական հաշվարկներ, որոնք անհրաժեշտ էին բարդ տնտեսության արդյունավետ կազմակերպման համար։ Բացի այդ, արհեստական շուկաներ ստեղծելու ոչ մի փորձ չի աշխատի, քանի որ գնագոյացման և ծախսերի (ինքնարժեքի) հաշվարկման իրական համակարգը պահանջում է սեփականության իրավունքի փոխանակում, հետևաբար նաև՝ մասնավոր սեփականություն արտադրության միջոցների նկատմամբ։
Միզեսն այդ հոդվածը զարգացրել է իր «Սոցիալիզմ» գրքում (1922թ․), որը մինչ օրս շարունակում է մնալ սոցիալիզմի՝ երբևէ գրված առավել մանրակրկիտ բազմակողմանի քննադատությունը: Միզեսը ոչ միայն ցույց է տալիս սոցիալիզմի անհնարինությունը, այլև կապիտալիզմը պաշտպանում է սոցիալիստների և այլ քննադատների ներկայացրած հիմնական փաստարկներից: Կենտրոնացված պլանավորմամբ համակարգը շուկայական գները չի կարող փոխարինել տնտեսական հաշվարկի որևէ այլ ձևով, քանի որ նման այլընտրանք գոյություն չունի: Եթե սոցիալիզմը տնտեսական աղետ լիներ, կառավարության միջամտությունը չէր կարող աշխատել և անխուսափելիորեն կտաներ սոցիալիզմի։
Միզեսը զարգացրեց այդ գաղափարներն իր «Ինտերվենցիոնիզմի քննադատություն» գրքում (1929թ․), իսկ լիբերալիզմի իր քաղաքական փիլիսոփայությունը ներկայացրեց «Լիբերալիզմ» գրքում (1927թ․): «Ինտերվենցիոնիզմի քննադատություն» գրքում Միզեսը բացատրում էր այն խնդիրները, որոնք առաջանում են, երբ պետությունը պայքարում է տնտեսության վրա ավելի ու ավելի մեծ վերահսկողության համար: Ապա բացատրում է պետական միջամտության (ինտերվենցիոնիզմի) վնասակար հետևանքները՝ քննարկելով դրա ազդեցությունն աշխատավարձի, գների, գործազրկության և գնաճի վրա: Նրա կարծիքով պետական միջամտության քաղաքականությունն իր էությամբ անկայուն է, քանի որ այն նոր խնդիրներ է ստեղծում, որոնք, կարծես, թե պահանջում են հետագա միջամտություններ, ինչն իր հերթին չի լուծում խնդիրը: Ինտերվենցիոնիզմի վերջը սոցիալիզմն է, որից տրամաբանորեն կարելի է խուսափել միայն դեպի ազատ շուկաներ կտրուկ շրջադարձով։
1940 թվականին արտագաղթելով Միացյալ Նահանգներ՝ Միզեսը հրապարակեց կարևոր և ազդեցիկ երկու գիրք։ Մասնավորապես, նրա «Բյուրոկրատիա» գիրքն (1944թ․) անգերազանցելի վերլուծություն էր այն մասին, թե ինչու կառավարության գործողությունը պարտադիր պետք է լինի «բյուրոկրատական» և տառապի բյուրոկրատիայի բոլոր հիվանդություններով:
Միզեսի առավել փառահեղ նվաճումը նրա «Մարդկային գործունեություն» գիրքն (1949թ․) էր՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո գրված տնտեսագիտության տեսության առաջին բազմակողմանի գիտական աշխատանքը։ Գրքում նա պնդում է, որ ազատ շուկայական տնտեսությունը ոչ միայն գերազանցում է պետական պլանավորման ցանկացած համակարգին, այլև, ի վերջո, ծառայում է որպես քաղաքակրթության հիմք:
Լյուդվիգ ֆոն Միզես «Մարդկային գործունեություն», 1949թ․
1973 թվականին Միզեսի մահից հետո նրա տնտեսագիտական ուսմունքն ու ազդեցությունը վերածնվեցին։ Վերահրատարակվել են Միզեսի գրքերը, թարգմանվել և հրատարակվել են նրա հոդվածների ժողովածուները։ Միզեսը laissez-faire-ի (տնտեսությանը չմիջամտելու) խիստ պաշտպան էր. նա կողմ էր, որ կառավարությունը ոչ մի տեղ չմիջամտի տնտեսությանը: Նա դեմ էր նաև մաքսատուրքերին, ներգաղթի սահմանափակումներին։ Միզեսը կարողացավ ցույց տալ, որ
- ազատ շուկաների ընդլայնումը, աշխատանքի բաժանումը և մասնավոր կապիտալ ներդրումները մարդկության բարեկեցության և բարգավաճման միակ հնարավոր ճանապարհն են,
- սոցիալիզմը կործանարար կլինի ժամանակակից տնտեսության համար, քանի որ հողի և կապիտալ ապրանքների մասնավոր սեփականության բացակայությունը խոչընդոտում է ցանկացած տեսակի ռացիոնալ գնագոյացմանը կամ ծախսերի գնահատմանը,
- կառավարության միջամտությունը, բացի շուկային խոչընդոտելուց և խեղելուց, կլիներ անարդյունավետ և կուտակային՝ անխուսափելիորեն հանգեցնելով սոցիալիզմի, եթե չչեղարկվեր միջամտությունների ամբողջ ցանցը։
Միզեսի ինստիտուտը
