Թոմաս Սոուել. Շուկաների և ազատ ընտրության հասկացությունները

Ամերիկացի տնտեսագետ Թոմաս Սոուելը այն սակավաթիվ տնտեսագետներից է, ով առանց տնտեսագիտական եզրույթների, գծապատկերների կամ մաթեմատիկայի շատ օգտագործման տնտեսագիտության մասին գրելու այնպիսի ունակություն ունի, որ դրանք կարող են հասկանալ հասարակ մարդիկ, հատկապես` այն սխալների վեր հանման հարցում, որոնք այդքան տարածված են պետական քաղաքականության մեջ:

Սոուելի ստեղծագործությունների շրջանակը ներառում է մոտավորապես հիսուն գրքեր, տասնյակ հանրաճանաչ հոդվածներ։ Նա հրապարակել է նաև բազմաթիվ նյութեր որպես սյունակագիր։ Այսօր Սոուելը շարունակում է գրառումներ կատարել Twitter-ում: Նրա վերջին գրառումներից մեկը հետևյալն էր. «Մենք հասե՞լ ենք աբսուրդի վերջնական փուլին, որտեղ որոշ մարդիկ պատասխանատվություն են կրում իրենց ծնվելուց առաջ տեղի ունեցածի համար, մինչդեռ այլ մարդիկ պատասխանատվություն չեն կրում այն բանի համար, ինչ նրանք անում են այսօր»:

Այսօր Սոուելի գրքերը տնտեսական խնդիրների ոչ տեխնիկական լավ վերլուծությունների շարքում են, որոնք պարբերաբար խորհուրդ են տրվում ուսանողներին։ Նրա հետաքրքրությունները պարզապես վեր են հանրային քաղաքականությունից: Նա տալիս է ոչ թե պարզապես մի քանի մտքեր, այլ շատ հաճախ խիտ հավաքված մտքեր: Այնուամենայնիվ, հատկապես նրանց համար, ովքեր հետաքրքրված են հանրային քաղաքականությամբ, նրա ստեղծագործություններն առաջարկում են կիրառումների լայն շրջանակի լուրջ, պարզ ըմբռնում։

Սոուելի լավագույն ստեղծագործություններից է «Գիտելիք և որոշումներ» գիրքը։ Այն ավստրիացի տնտեսագետ և փիլիսոփա, Նոբելյան մրցանակակիր, ազատական տնտեսության և ազատ շուկայի կողմնակից Ֆրիդրիխ Հայեկի «Գիտելիքի օգտագործումը հասարակության մեջ» գիտական հոդվածի ընդլայնումն է, որը մեծ խոչընդոտ է այն պնդումների համար, որ կենտրոնական պլանավորումը կարող է արդյունավետ կազմակերպել հասարակությանը: Հայեկը ցույց տվեց, որ չի կարելի պարզապես անհրաժեշտ ամբողջ տեղեկատվությունը մուտքագրել գլխավոր համակարգչի մեջ, կարգադրել նրան, որ այն հավասարեցնի սահմանային ամեն բան, և կենտրոնացված ձևով ստանա տնտեսական արդյունավետությունը: Պատճառն այն է, որ արժեքավոր տեղեկատվության հսկայական քանակություն բաղկացած է ժամանակի և տեղի տարրերից, որոնց տարբեր մարդիկ բախվում են տարբեր հանգամանքներում, որոնք անհայտ են կենտրոնական պլանավորողին: Եվ այդ ամբողջ տեղեկատվությունը չօգտագործելը կվատնի այն հարստությունը (ինչ մարդիկ գնահատում են), որի ստեղծումն այդ տեղեկատվությունը հնարավոր կդարձներ: Այդ տեղեկատվությունն արդյունավետ կարող է օգտագործվել միայն այդ անհատներին թույլ տալով կազմել իրենց սեփական ծրագրերը, որոնք համակարգվում են շուկայական կամավոր պայմանավորվածություններով:

Մինչ Հայեկի հիմնարար հոդվածը կենտրոնացած էր նրա վրա, ինչին կենտրոնական պլանավորողները չէին կարող հասնել, «Գիտելիք և որոշումներ» գրքում Սոուելը ավելի շատ կենտրոնանում էր այն առավելությունների վրա, որոնց շուկաները կարող են հասնել: Նա նշեց «քաղաքակիրթ մարդու գիտելիքների լիակատար բացակայությունը առօրյա սարքավորումների մասին, որոնցից նա կախված է», այսինքն՝ թե մեզանից յուրաքանչյուրը որքան քիչ բան պետք է իմանա, երբ շուկաները թույլ են տալիս մեզ օգտագործել ուրիշների հսկայական լրացնող գիտելիքները և դեռ ոչ միայն գոյատևել, այլև բարգավաճել: Նա նշել է.

յուրաքանչյուր քաղաքակիրթ մարդ … պետք է քիչ բան իմանա իր ոլորտից դուրս: Սնունդը նրան հասնում է գործընթացների միջոցով, որոնցից նա, հավանաբար, անտեղյակ է, եթե ոչ ապատեղեկացված … տեխնիկական, տնտեսական և քաղաքական նրբությունները հազիվ թե նկատի են առնվում, նրան շատ ավելի քիչ բան է հայտնի: Նրա տունը, հավանաբար, համալրված կլինի մեխանիկական և էլեկտրական սկզբունքներով աշխատող բազմաթիվ սարքերով, որոնք նա ոչ տեսականորեն հասկանում է, ոչ էլ կարող է գլուխ հանել որպես գործնական խնդիր … սակայն շուկաները դեռ կարող են ուրիշների արժեքավոր գիտելիքները մեր տրամադրության տակ դնել` ստեղծելու նախորդ սերունդների համար աներևակայելի կենսամակարդակ: Եվ այն, ինչ մենք այժմ ունենք, ոչ միայն այն, ինչի կարող ենք հասնել, վտանգված է հասարակության մեջ կենտրոնական պլանավորման ընդլայնմամբ: Եթե մարդիկ ճանաչեին ոչ միայն այն, ինչ կենտրոնական պլանավորողները չեն կարող անել, այլև այն, ինչից կենտրոնական պլանավորումը մեզ կստիպեր հրաժարվել, նրանք քիչ օգնականներ կունենային:

Սոուելը նաև նկարագրել է, թե ինչպես են շփոթում շուկաներն ընդդեմ կառավարական «լուծումների» վերաբերյալ քննադատությունները:

«Շուկան» ոչ այլ ինչ է, քան յուրաքանչյուր անհատի համար հնարավորություն՝ ընտրելու գոյություն ունեցող բազմաթիվ հաստատությունների միջև կամ ձևավորելու սեփական դրությանը և ճաշակին համապատասխան նոր պայմանագրեր: Կառավարությունը սահմանում է … այդ խնդրի պատասխանը: «Շուկան» պարզապես ընտրելու ազատությունն է գոյություն ունեցող կամ դեռևս չստեղծված շատ հնարավորությունների միջև …: Որոշումների որոշակի խմբի ընդունման համար շուկայական գործընթացների և կառավարական գործընթացների յուրաքանչյուր համեմատություն նախապես սահմանված ինստիտուտների և հատուկ ինստիտուտներ ընտրելու կամ ստեղծելու հնարավորության միջև համեմատություն է …։ Պետական ինստիտուտների նկատմամբ շուկայական ինստիտուտների առավելությունները ոչ այնքան որպես ինստիտուտների իրենց առանձնահատկությունների մեջ են, այլ այն փաստի մեջ, որ մարդիկ սովորաբար կարող են ավելի լավ ընտրություն կատարել բազմաթիվ տարբերակներից, քան հետևելով մեկ սահմանված գործընթացի:

Սոուելն ավելի հեռուն գնաց՝ ցույց տալով, թե ինչպես է մեր ունակությունների, ճաշակների, նյութական վիճակի և այլնի բազմազանությունը հանգեցնում քաոսի և շուկաների անարդյունավետության կեղծ ընկալման, սակայն նշանակում է, որ կառավարության թելադրած ցանկացած միակ «պատասխան» չի կարող լավ ծառայել մարդկությանը:

Բազմազանությունը … ապահովում է, որ շուկայում ոչ մի ինստիտուտ չդառնա մարդկային խնդրի պատասխան …։ Անհատական բազմազանությանը տրվող  արձագանքը նշանակում է, որ շուկայական գործընթացներն անխուսափելիորեն հանգեցնում են «քաոսային» արդյունքների` ցանկացած առանձին տրված արժեքների տեսանկյունից: Անկախ այն բանից, թե ինչպես, ձեր կարծիքով, մարդիկ պետք է բավարարեն իրենց պահանջմունքները, շուկան դա չի անի հենց այդպես, քանի որ շուկան ինստիտուտների որոշակի հավաքածու չէ: Մարդիկ, ովքեր համոզված են, որ իրենց արժեքները լավագույնն են ոչ միայն իրենց, այլև ուրիշների համար, անպայման պետք է դժգոհեն շուկայական տնտեսության մեջ տեղի ունեցող շատ բաներից:

Մեկ այլ կարևոր եզրակացությունն այն է, որ «շուկայի կողմից բավարարվող ճաշակների բազմազանությունը կարող է լինել դրա մեծագույն տնտեսական նվաճումը, բայց դա նաև դրա մեծագույն քաղաքական խոցելիությունն է»։ Մենք տեսնում ենք դա՝ պարզաբանված «անարդյունավետության և «վատնումի» դատապարտումների մեջ, որոնք հաճախ ոչ այլ ինչ են, քան նախապատվությունների տարբեր խմբերի պնդումներ» և այն փաստը, որ «կոնկրետ որոշումների կամ գործընթացների՝ «փորձագետներին» փոխանցման սխեմաները հաճախ պարզապես միջոցներ են, որոնք թույլ են տալիս մարդկանց մի խմբի պարտադրել իրենց սուբյեկտիվ նախապատվությունները ուրիշներին»։ Սոուելը դա ամփոփում է հետևյալ կերպ․

Նրանց համար, ովքեր կարծում են, որ իրենց արժեքներն են արժեքները, ավելի պակաս վերահսկվող համակարգերն անխուսափելիորեն «քաոսի» տեսարան են ներկայացնում պարզապես այն պատճառով, որ նման համակարգերը արձագանքում են արժեքների բազմազանությանը: Որքան հաջողությամբ են նման համակարգերն արձագանքում բազմազանությանը, ըստ սահմանման՝ այնքան ավելի շատ «քաոս» կլինի՝ արժեքների ցանկացած առանձնահատուկ խմբի, բացի բազմազանությունը կամ ազատությունը որպես արժեքներ, չափանիշներին համաձայն։ Եթե նայենք այլ կողմից, ապա որքան շատ լինեն ինքնավստահ դիտորդները, այնքան ավելի շատ «քաոս» (և վատնում) կնկատվի։

Դա նաև հանգեցնում է այն բանի ճանաչմանը, որ այս կամ այն հարցի շուրջ ազգային համաձայնության հնչող կոչերը հաճախ անհեթեթ են, քանի որ համաձայնության հսկայական արժեքը, անհավանական է, որ ընդհանրապես ձեռք կբերվի։ Փաստորեն ազատությունը մեզ այլ ուղղություն է ցույց տալիս։

Մենք բավարարում ենք մեր ցանկությունները նվազագույն գնով, այսինքն՝ մենք կարող ենք մեր ցանկություններից ավելի շատ բավարարել՝ անհրաժեշտ համաձայնությունների քանակը նվազեցնելով։ Մենք հեշտությամբ ենք մեզ ապահովում սննդով և հագուստով ճիշտ այն պատճառով, որ չկա անհրաժեշտ համաձայնություն, թե որն է լավագույն սնունդը կամ լավագույն հագուստը։ Եթե մեզ անհրաժեշտ լիներ առաջին հերթին հասնել համաձայնության, մենք կարող էինք կործանել ինքներս մեզ հիմնական պահանջմունքները բավարարել փորձելու գործընթացում։