Բազմաթիվ երիտասարդներ բարձրագույն կրթություն ստանալու նպատակով մեկնում են արտերկիր: Օտարերկրյա կրթությունը նախընտրող ուսանողների մեծ մասը Չինաստանից, Հնդկաստանից և Սաուդյան Արաբիայից են: Բարձրագույն կրթության հետքերով արտերկիր մեկնող ուսանողները երկրի մտավոր կապիտալի հիմքն են, քանի որ պատուհան են դեպի մեծ աշխարհ, նրանք պիտի վերադառնան և գիտելիքներով ծառայեն հայրենի երկրի զարգացմանը: Ինչպե՞ս են պետությունները կարգավորում արտերկիր մեկնած ուսանողների վերադարձը և խուսափում «ուղեղների արտահոսքից», ի՞նչ հնարավոր խոչընդոտների են բախվում այդ ճանապարհին:
Չինաստան: Չինաստանն ամենամեծ երկիրն է արտերկրում սովորող ուսանողների թվով: Բարձրագույն կրթություն ստանալու նպատակով չինացի երիտասարդները մեկնում են արտերկիր ավելի քան 100 տարի շարունակ: Մինչ Դեն Սյաոպինի՝ 1978 թվականին կատարած բարեփոխումները, Չինաստանն իր ուսանողներին թույլատրում էր մեկնել բացառապես Խորհրդային Միության և այլ սոցիալիստական երկրներ: 1978 թվականից սկսած չինացի երիտասարդների համար հասանելի դարձավ ողջ աշխարհը, նրանց քանակը սկսեց արագ աճել: 1992 թվականին Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության Կենտկոմի կողմից հրապարակվեց ուղեցույց, որը կոչված էր «աջակցելու արտերկրում սովորող ուսանողներին՝ խրախուսելով նրանց վերադառնալ Չինաստան, և միաժամանակ երաշխավորելու նրանց գնալ-գալու ազատությունը»:
Բացի իրենց երիտասարդներին արտերկիր «գործուղելուց» Չինաստանի կառավարությունը նաև ջանքեր է գործադրում չինական բուհերի որակը բարելավելու և օտարերկրացի ուսանողներ հավաքագրելու համար (նկ.1): Այժմ Չինաստանն ունի մի շարք համաշխարհային մակարդակով առաջատար համալսարաններ:
Նկ. 1 Ուսանողների ներհոսքն ու արտահոսքը Չինաստանում, հազար մարդ (2013-17 թթ.)` ըստ UNESCO վիճակագրական ինստիտուտի (UIS) տվյալների
Արտերկրում սովորող չինացի ուսանողների ֆինանսավորման հիմնական եղանակը ինքնաֆինանսավորումն է (մոտ 85%): Պետական կրթաթոշակները թեպետ շատ քիչ մասնաբաժին ունեն, բայց պարտավորեցնում են ուսանողներին վերադառնալ Չինաստան և որոշակի ժամանակահատվածում աշխատել Չինաստանում՝ չզրկելով նրանց առհասարակ «գնալ-գալու ազատությունից»: Սակայն վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ պետական ֆինանսավորմամբ արտերկիր մեկնած ուսանողների 98%-ը վերադառնում է, իսկ մնացածը արտերկրում զբաղվում է կարևոր հետազոտություններով և համատեղ նախագծերով:
Ուսանողները վերադառնում են Չինաստան, քանի որ Չինաստանում աշխատելն ավելի գրավիչ վարձատրություն է խոստանում, քան արտերկրում: Սա չինական կառավարության ռազմավարության արդյունքն է: Չինաստանի Կրթության նախարարությունը որոշակի ջանքեր է ներդնում, որպեսզի արտերկրում ուսանած երիտասարդները վերադառնան Չինաստան կամ այլ եղանակներով ներդրում ունենան Չինաստանի տնտեսության մեջ (օրինակ՝ կարճաժամկետ այցի ընթացքում դասախոսություններ անցկացնելը, ակադեմիական փոխանակումներ ունենալը, համատեղ հետազոտություններ անցկացնելը և այլն): Իրականացվում են բազմաթիվ խրախուսման ծրագրեր, այդ թվում.
«Գիտական և տեխնոլոգիական հետազոտությունների իրականացման հիմնադրամը վերադարձողների համար», որը 1990 թվականից սկսած ավելի քան 350 մլն չինական յուանի (մոտ 50 500 ԱՄՆ դոլար) ֆինանսական աջակցություն է ցուցաբերել 10 926 ուսանողների:
«21-րդ դարին ընդառաջ տաղանդների պատրաստման ծրագիրը», որը, թիրախավորելով վերադարձած երիտասարդ ուսուցիչներին, 1993 թվականից սկսած 922 ուսանողների տվել է ավելի քան 180 մլն չինական յուանի (մոտ 26 000 ԱՄՆ դոլար) ֆինանսական աջակցություն:
«Գիտնականների խրախուսման ծրագիրը», որի միջոցով արտերկրում ուսանած երիտասարդ կամ միջին տարիքի չինացի գիտնականները որպես դասախոս կամ պրոֆեսոր հրավիրվում են չինական բուհերի կողմից: Ընդհանուր առմամբ՝ այս ծրագրի միջոցով 537 գիտնական է աջակցություն ստացել: Նրանք կազմում են դասախոսների և պրոֆեսորների ընդհանուր թվի 93%-ը: Կան նաև դոկտորի աստիճան և այլ խոշոր նվաճումներ ձեռք բերած չինացիներին աջակցելու կամ կարճատև վերադարձ ապահովող ծրագրեր:
Բացի այս ծրագրերից կառավարության կողմից ստեղծվել և արդեն մի քանի տարի գործարկվում է liuxue.com ցանցը, որը ծառայում է որպես հարթակ ինչպես գործատուների, այնպես էլ արտերկրում սովորող ուսանողների և գիտնականների համար: Այն մեխանիզմ է, որով հաստատվում և ամրապնդվում է չինական բուհերի և հնարավոր վերադարձողների միջև ուղիղ կապը:
Հետվերադարձը խթանելու համար բարենպաստ պայմաններ են առաջարկվում նաև բիզնեսի ստեղծման և զարգացման համար, այսինքն՝ արտոնյալ պայմաններ արտերկրում սովորած և վերադարձած ուսանողներին: Նաև տրամադրվում է աջակցություն վերադարձողների երեխաներին՝ սովորելու տեղական դպրոցներում և աջակցություն նրանց ամուսիններին՝ աշխատանք գտնելու հարցում:
Այս քաղաքականության շնորհիվ այժմ ավելի ու ավելի շատ ուսանողներ են վերադառնում Չինաստան արտերկրյա կրթությունից.
Նկ. 2 Վերադարձող չինացի ուսանողների տեսակարար կշիռը արտերկրում սովորող ուսանողների մեջ, հազար մարդ (2010-2018 թթ.)
Կարելի է նկատել, որ վերադարձողների տեսակարար կշիռը գնալով մեծանում է, 2000-2018 թվականների ընթացքում 33.3%-ից դառնալով 79.95%: Ընդհանուր առմամբ՝ 1978-ից մինչև 2018 թվականները արտասահմանում սովորող 5.86 միլիոն չինացի ուսանողներից ավարտել են 4.32 միլիոնը, իսկ ավելի քան 3.65 միլիոնը (ավարտածների 84.5%-ը) վերադարձել է Չինաստան:
Հնդկաստան: Արտերկրում սովորող ուսանողների թվով երկրորդ երկիրը Հնդկաստանն է: Առաջնորդվելով ոչ թե հայրենասիրական, այլ ռացիոնալ մտածելակերպով՝ հնդիկ ուսանողների մեծ մասը չի վերադառնում Հնդկաստան, քանի որ իրենց պնդմամբ «ինչո՞ւ պիտի վերադառնան մի կոռումպացված համակարգ, որից դուրս գալու համար այդքան պայքարել են»: Թեպետ կան պետական կրթաթոշակներ, սակայն հնդիկ ուսանողների 47%-ի ֆինանսավորման աղբյուրը վարկերն են (Չինաստանում վարկերը կազմում են ընդամենը 3%): Ինքնին հասկանալի է, որ Հնդկաստանում աշխատելը չի կարող անգամ փոխհատուցել ուսանողների կատարած ծախսերը:
Հնդկաստանից բարձրագույն կրթություն ստանալու նպատակով արտերկիր մեկնող ուսանողների թվաքանակը գնալով աճում է, ի տարբերություն Հնդկաստան ժամանող ուսանողների թվաքանակի.
Նկ. 3 Ուսանողների ներհոսքն ու արտահոսքը Հնդկաստանում, հազար մարդ (2013-17 թթ.)` ըստ UNESCO վիճակագրական ինստիտուտի (UIS) տվյալների
Շատ քիչ հնդիկներ են անձնազոհաբար վերադառնում և ապրում հայրենիքում, իսկ կառավարությունը որևէ քաղաքականություն չի իրականացնում հետվերադարձը խթանելու համար՝ բացառությամբ կրթաթոշակներին ներկայացվող՝ հայրենիք վերադառնալու և 2-3 տարի Հնդկաստանում աշխատելու պահանջի: Վերադարձողների թվաքանակի մասին տվյալներ չկան, ուստի առիթ կա կասկածելու, որ այդ պահանջը գուցե չի կատարվում: Սակայն, այսպես թե այնպես, պետական ֆինանսավորումը չնչին դերակատարում ունի ուսանողների արտահոսքի մեջ, և պահանջի պարտադիր կատարումն էլ չէր կարող դանդաղեցնել «ուղեղների արտահոսքը»` առանց ուսանողների վերադարձը խթանող ջանքերի:
Սաուդյան Արաբիա: Արտերկրում սովորող ուսանողների թվով Սաուդյան Արաբիան զիջում է միայն Չինաստանին և Հնդկաստանին.
Նկ. 4 Ուսանողների ներհոսքն ու արտահոսքը Սաուդյան Արաբիայում, հազար մարդ (2013-17 թթ.)` ըստ UNESCO վիճակագրական ինստիտուտի (UIS) տվյալների
Թեպետ առաջին համալսարանն այստեղ հիմնվել է 1957 թվականին, սակայն երիտասարդները բարձրագույն կրթություն ստանալ սկսել էին դրանից 30 տարի առաջ` արտերկրում: 2005 թվականից Սաուդյան Արաբիայից ուսանողների հոսքը դեպի աշխարհի առաջատար համալսարաններ սկսեց կտրուկ ավելանալ` ի շնորհիվ Աբդուլլահ թագավորի կողմից գործարկված «Երկու Սուրբ մզկիթների պահապան» կրթաթոշակային ծրագրի, որն իրականացվում է 5-ամյա փուլերով: Սա մի քանի միլիոն դոլար արժողությամբ կրթաթոշակային ծրագիր է, որը համարվում է ամենամեծն աշխարհում. ֆինանսավորում է համալսարանի վարձավճարը, լեզու սովորելու, բնակության և սննդի, առողջության 100% ապահովագրության, գիտաժողովներին մասնակցության, հետազոտություններ կատարելու համար (մագիստրատուրայում` ընդհանուր առմամբ մինչև 5000, ասպիրանտուրայում՝ մինչև 10 000 ԱՄՆ դոլար) անհրաժեշտ ծախսերը, ինչպես նաև «ձեռքի փող»` մյուս ամսական հատկացումների 25%-ի չափով` մոտավորապես 2 800 ԱՄՆ դոլար:
Առաջին (2005-2010թթ.) և երկրորդ (2010-2015թթ.) փուլերի ընթացքում թռիչքաձև աճում էր սաուդցի ուսանողների թիվը արտերկրում` 2006-2015 թվականներին մոտ 30 հազարից դառնալով 207 հազար: Երրորդ փուլը (2015-2020թթ.) սկսվեց Աբդուլլահ արքայի մահով, ով սակայն հասցրեց տալ փուլի մեկնարկը` հաստատելով ռեկորդային մեծ բյուջե (229.3 մլրդ ԱՄՆ դոլար)` չնայած համաշխարհային շուկայում նավթի գների կտրուկ անկմանը: Կրթության ոլորտի ընդհանուր ծախսերը նույնպես ռեկորդային էին. կազմում էին պետբյուջեի 25%-ը:
Երրորդ փուլում վերանայվեց գործունեության մեխանիզմը, մշակվեցին նոր մեթոդներ, որոնց կիրառման արդյունքում թեպետ գրեթե երկու անգամ կրճատվեց արտերկրում սաուդցի ուսանողների թիվը, սակայն Սաուդյան Արաբիայի բարձրագույն կրթության ոլորտը որակական աճ ապրեց: Առանցքային փոփոխությունը բարձրագույն կրթության ոլորտը աշխատաշուկայի հետ կապելն էր: Նախկինում ծրագրից օգտվող շրջանավարտները պետք է անձնական ջանքեր գործադրեին աշխատանք գտնելու համար, իսկ այժմ ծրագիրը նախ աշխատանք է «ամրագրում», ապա նոր տրամադրում կրթաթոշակը (կարգախոսը` «Նախ աշխատանք, հետո նոր կրթաթոշակ»): Հիմնական գործընկերները պետական հատվածի կառույցներն են, որոնք աշխատանքով են ապահովում շրջանավարտներին:
Այս թեմայով՝
