Դին Ռասսել (թարգմանությունը “Free Market Economics” գրքից)
Վերջերս, Միացյալ Նահանգների քաղաքական առաջնորդները պատերազմ են հայտարարել մեր երկրում տիրող աղքատությանը, եւ վերահաս մարտին ընդառաջ՝ ձեռնամուխ եղել պետության մարդուժի եւ ռեսուրսների կենտրոնացմանը։
Աղքատության հաղթահարման ուղղությամբ պետական կրկնվող արշավների հիմնական փիլիսոփայությունը միանգամայն քաջածանոթ է տնտեսական պատմությամբ հետաքրքրված եւ մասնագիտացող ուսանողներին։ Նյութի էությունը քննելու եւ հասկանալու նպատակով՝ հետադարձ հայացքով համառոտակի անդրադառնանք միեւնույն թեմայի անհամար հնարավոր օրինակներից ընդամենը մեկին՝ Անգլիայում մոտ 150 տարի առաջ տեղի ունեցած Արդյունաբերական հեղափոխությանը։
Այն օրերի թերեւս ամենահայտնի բարեփոխիչները երկուսն էին՝ դասական տնտեսագետ Կառլ Մարքսը եւ հետագայում նրա գործընկերը դարձած հաջողակ գործարար Ֆրիդրիխ Էնգելսը։ Այս երկուսն էին աղքատության դեմ իրենց դարում մղվող պատերազմի մտավոր առաջնորդները։ Եւ, ինչպես մինչ օրս տեղի ունի ներկայիս քաղաքական եւ մտավոր առաջնորդների դեպքում, աղքատության հաղթահարման ուղղությամբ Մարքսի եւ Էնգելսի երբեւէ առաջ քաշած միակ լուծումը պետական հարկադրանքի եւ արգելքների ավելացումն էր մարդկանց տնտեսական գործունեության ասպարեզում։
Անհրաժեշտություն չկա այստեղ քննության առնելու Կառլ Մարքսի հաղորդումների ճշգրտությունը, որոնցում նա նկարագրում է վաղ արդյունաբերական Բրիտանիայի առաջին գործարանային ավաններում աշխատող մարդկանց վատթարացող կենսապայմանները։ Թեեւ նրա հետազոտական աշխատանքը հիմնականում սահմանափակված էր Բրիտանական թանգարանի գրադարանում ընթերցանությամբ, ես կենթադրեմ, որ իր ժամանակի դաժան աշխատանքային պայմանների մասին արված պնդումներն ընդհանուր առմամբ ճիշտ են լրագրողական տեսանկյունից։ Սակայն ի դժբախտություն համայն աշխարհի աղքատների, Մարքսն ամբողջովին աչքաթող է արել իր հաղորդումների ետեւում թաքնված թե՛ իրականությունը, թե՛ նախանշանները՝ աղքատության հիմնախնդիրների հաղթահարման եւ ազգաբնակչության կենսամակարդակի բարձրացման համար արդյունքում առաջարկելով հիմնովին սխալ մի լուծում։
Սոցիալիստական տեսություն
Մարդկության բարեկեցությունը բարելավելու համար Կառլ Մարքսի առաջ քաշած հայտնի տեսությունը սկզբնապես ամուր կերպով հիմնված էր բոլոր բարիքների եւ ծառայությունների արտադրության եւ բաշխման միջոցների պետական սեփականության եւ կառավարման վրա։ Հետագայում նա կարծես մտափոխվեց՝ համաձայնելով, որ պետական ծանր վերահսկողությունը, առանց լիակատար պետական սեփականության, նույնպես կարող է արդյունավետորեն լուծել դրված խնդիրը։ Սկսած այն պահից, երբ Մարքսը հնագույն, սակայն մշտապես նոր այս տեսությունը վերհանելով դրեց աղքատությունը պետության պոզիտիվ գործողությունների միջոցով հաղթահարելու իր ծրագրի հիմքում, դրա ժողովրդականությունը սկսեց մեծ թափ հավաքել աշխարհով մեկ։ Հետաքրքիր է, որ նույն այս սոցիալիստական տնտեսական տեսությունն է, որ այլ անվանմամբ եւ անէական հարցերում մի քանի փոփոխություններով՝ ներշնչանքի աղբյուր է ծառայել Միացյալ Նահանգներում աղքատության վերացման ներկա պետական ծրագրի համար։
Կառլ Մարքսի փիլիսոփայության եւ ծրագրերի լավագույն աղբյուրը թերեւս «Կապիտալ»-ն է՝ նրա հեղինակած ստվարածավալ աշխատությունը։ Ստորեւ ուրվագծելով նրա տեսության հիմնական դրույթները՝ գրեթե վստահ եմ, որ դրանց մեծագույն մասում դուք կճանաչեք օրվա թերթերից, քաղաքական ճառերից, քարոզներից կամ տնտեսագիտության դասագրքերից ձեզ հրամցվող ծանոթ երանգները։
Հեռացում դասական դպրոցից
Ադամ Սմիթի եւ Դեյվիդ Ռիկարդոյի «դասական» տնտեսագիտական դպրոցի ոգով կրթված Կառլ Մարքսը հրաշալի գիտեր, որ արդյունաբերական կայուն աճի համար անհրաժեշտ է կապիտալի շարունակական կուտակում եւ պատրաստ էր համաձայնելու դասական տնտեսագետների հետ նաեւ այն հարցում, որ կապիտալի (սարքավորումների) աճի արդյունքում աճում է ապրանքների արտադրության ծավալը եւս։ Դեռ վատ չէ։
Սակայն այս կետից սկսած՝ Մարքսը հեռանում է իր օրոք գերիշխող տնտեսագիտական մտքի ուղեծրից՝ հայտարարելով, որ ազատ շուկայի չպլանավորված եւ չվերահսկվող արտադրությունն անպայման պիտի հանգեցնի համընդհանուր ավելցուկի, որը չի կարող վաճառվել, քանի որ աշխատավոր զանգվածը չի ունենա բավարար գնողունակություն սեփական արտադրանքը գնելու համար։ Ըստ Մարքսի՝ այս զարգացումները կհանգեցնեն գործարանների փակմանը, մինչեւ հնարավոր կլինի ինչ-որ կերպ ազատվել ավելցուկից։ Սա նշանակում է, որ տնտեսական պայթյունն ու տնտեսական անկումը միշտ եւ կանոնավոր ընդմիջումներով կփոխարինեն իրար։ Այդուհանդերձ, ըստ Մարքսի՝ բիզնեսի փուլերի տնտեսական այս վայրիվերումների ընթացքում հարուստներն ավելի կհարստանան, իսկ աղքատները՝ կաղքատանան, եւ սա կշարունակվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ շուկայական տնտեսության մեջ կգործեն չվերահսկվող մասնավոր սեփականությունն ու արտադրությունը, որոնք (Մարքսի կարծիքով) անպայմանորեն աշխատում են մենաշնորհների ընդլայնման, վայրենի մրցակցության եւ անիշխան արտադրության սկզբունքով։ Անկազմակերպ, ճնշված եւ քաղաքականորեն անօգնական բանվորներն անխղճորեն կշահագործվեն, եւ նրանցից շատերը, եթե ոչ բոլորը, կկորցնեն իրենց աշխատատեղերը ավելի բազմաքանակ եւ արդյունավետ դարձող մեքենաների հետ մրցության մեջ։ Ու թեեւ այն բանվորները, որոնք աշխատանք գտնելու բախտ կունենան, կավելացնեն իրենց արտադրանքի ծավալները, նրանց վճարվող աշխատավարձերը հետզհետե կնվազեն։
Մարքսը կատեգորիկ կերպով կանխատեսում էր, որ բանվոր դասակարգի շարքերում համատարած աղքատությունը, զանգվածային սովն ու մահացությունը կապիտալի կուտակման եւ արդյունաբերացման անխուսափելի հետեւանքն են մասնավոր սեփականության շուկայական (ոչ սոցիալիստական) տնտեսության մեջ։ Նրա ֆինանսական հովանավոր եւ գրական գործընկեր Ֆրիդրիխ Էնգելսը գրեթե նույնն է ասում 1844 թվականին լույս տեսած իր «Բանվոր դասակարգի դրությունը Անգլիայում» գրքում։ Օրինակ, նա պնդում է, որ գյուղատնտեսական Անգլիայում գյուղացիներն ու նրանց երեխաներն անհամեմատ ավելի առողջ էին, երջանիկ ու բարեկեցիկ, քան բանվորները արդյունաբերական Անգլիայում 1700 թվականից եւ զանգվածային արտադրության մեքենաների ստեղծումից հետո։
Փաստերի անտեսում ի նպաստ տեսության
Տնտեսական պատմության ամենից ապշեցնող փաստերից մեկը հետեւյալն է։ Այն ժամանակ, երբ Մարքսը եւ Էնգելսը ձեւակերպում ու հրապարակում էին իրենց տեսությունը, դրա սխալականության վիճակագրական ապացույցներն իրականում հասանելի էին լայն հասարակությանը։ Ավելին, թե՛ Մարքսը, թե՛ Էնգելսը տեղյակ էին այդ ապացույցներին, ուստի կարելի է ենթադրել, որ այդպիսիք պարզապես լռելյայն անտեսվել են, քանի որ չէին ներգծվում տեսության սահմաններում։
Ահա՛ նշված վիճակագրությունը՝ Անգլիայի եւ Ուելսի բնակչության պատկերը 1600-1831 թվականներին։ Հնարավոր չէ, որ այս ոլորտում երկարամյա հետազոտական գործունեություն իրականացնելիս Կառլ Մարքսն աչքաթող արած լիներ այս աղյուսակը։
| Տարի | Բնակչություն |
| 1600 | մոտ 5 միլիոն* |
| 1700 | ավելի քան 5 միլիոն* |
| 1750 | ավելի քան 6 միլիոն* |
| 1801 | 9 միլիոն (մարդահամար) |
| 1820 | 12 միլիոն (մարդահամար) |
| 1831 | 16 միլիոն (մարդահամար) |
| * մոտավոր գնահատական | |
Մարքսին եւ Էնգելսին հասանելի նմանօրինակ վիճակագրության ծավալուն անդաստաններում կարելի է գտնել նաեւ հետեւյալը. 1750 թվականի դրությամբ՝ Լոնդոնում երեխաների մոտ 70 տոկոսը մահանում էր՝ հինգ տարին չբոլորած, իսկ 1830 թվականին այդ ցուցանիշն ընկել էր ընդհուպ մինչեւ 30 տոկոսի։
Եթե Կառլ Մարքսի կողմից առաջ քաշված տնտեսագիտական եւ պատմագիտական տեսությունները ճշմարիտ լինեին, բնակչության մարդահամարի տվյալները պիտի հակառակ պատկերը ցույց տային։ Եթե սոցիալիզմի տեսությունը նվազագույն իսկ հիմնավորվածություն ունենար, երեխաները պիտի մահանային այնքան ավելի վաղ (բերելով բնակչության կրճատման), որքան աճելու լիներ մեքենաների գործածությունը Մեծ Բրիտանիայի հետզհետե ազատականացող շուկայում 1700-1900 թվականների ընթացքում։
Իրականությունը, անշուշտ, հակառակն է ապացուցում։ Մրցակցային շուկայական տնտեսության արդյունաբերացմանը զուգընթաց աճել է ե՛ւ երեխաների, ե՛ւ մեծահասակների կյանքի սպասելի տեւողությունը։ Ագրարային տնտեսության պայմաններում, ուր մեքենաների քիչ քանակ էր գործածվում, բնակչությունը գրեթե չէր աճում երկու-երեք հարյուր տարի շարունակ։ Այնինչ մեխանիզացիայի աճի եւ, հատկապես, շոգեշարժչի հայտնագործման ու դրան հետեւած արագ արդյունաբերացման արդյունքում բնակչությունը շուտով կրկնապատկվեց, իսկ ապա՝ եռապատկվեց։ Հարկ է հիշել, որ հենց այդ ընթացքում էր նաեւ, որ հարյուր հազարավոր բրիտանացիներ սփռվում էին աշխարհով մեկ, այսինքն՝ վերը բերված վիճակագրությունը նույնիսկ կարելի է որոշակիորեն թերագնահատված համարել։
Փաստերի հետ սոցիալիստական տեսության հակասության պատճառն ընդամենը մեկն է. տնտեսության եւ պատմության սոցիալիստական տեսություններն ըստ էության եղել եւ մնում են հիմնովին սխալ։ Սակայն նախքան այս արմատական պնդման ճշմարտացիության քննությանն անդրադառնալը, նշենք ազատ շուկայի ընձեռած եւս երկու հնարավորություն (մեքենայացումից բացի), որոնք գուցե կբացատրեին կյանքի սպասվող տեւողության աճը։
Առաջին՝ արդյո՞ք պատճառը բժշկական նոր գիտելիքներն ու պրակտիկաներն էին։ Հիմնականում ոչ, քանի որ բոլոր այդ բարելավումները սկսվել են մեքենայացման ի հայտ գալուց հետո, այլ ոչ՝ առաջ։
Իսկ գուցե պատճառը պետական ավելի մեծ վերահսկողությունն ու սոցիալական ապահովության ծրագրերի համակա՞րգն էր։ Կրկին՝ ո՛չ. այդ ժամանակահատվածում տնտեսության վրա պետական ազդեցությունը նվազում էր։ Պետության սոցիալական ծրագրերը տոկոսային առումով նվազել էին, իսկ տնտեսությունը հետզհետե ազատականանում էր։
Կեղծ տեսություն
Այնուամենայնիվ, այս կետում ես կհամաձայնեմ Մարքսի արտահայտած այն մտքի հետ, որ պատմությունը հասկանալուց առաջ մարդ պետք է նախ որոշակի պատկերացում կազմի տնտեսագիտության մասին։ Իհարկե, տնտեսագիտությունը պատմության միակ որոշիչ գործոնը չէ, որքան էլ Մարքսը պնդի։ Բայցեւայնպես, սա մի կարեւոր հանգամանք է, որը թույլ է տալիս բացատրել տնտեսագիտությունից իրականում ոչինչ չհասկացող պատմաբանների երկերում մեզ մատուցվող եզրահանգումների անհեթեթությունը։ Սոցիալիստ փիլիսոփաների կողմից պատմության սխալ մեկնաբանման պատճառը, իհարկե, ոչ թե տնտեսական տեսության բացակայությունն է, այլ կեղծ տեսությանը տրվող առաջնայնությունը։
Թարգմանիչ` Վազգեն Ղազարյան
