Հարթ Բաք (թարգմանությունը “Free Market Economics” գրքից)
Քանի որ մենք մարդ ենք, եւ ոչ՝ կենդանի, մեր տրամադրության տակ ունենք երկու սկզբունք, որոնց իրագործումը մեզ ապահովում է անհամեմատ ավելի լավ կյանքով, քան որեւէ կենդանի երբեւէ կարող է կառուցել իր համար։
Առաջինը՝ երկու հոգի միասին աշխատելով կարող են արտադրել ավելին, քան մեկի արտադրած բարիքի կրկնապատիկն է։ Եւ երկրորդը՝ երկուսը, պարզապես փոխանակելով ունեցած իրերը, արդյունքում կարող են առանձին-առանձին ավելի շատ ունենալ նրանից, ինչ ուզում են։ Այս երկու սկզբունքների միջոցով մենք, իբրեւ տնտեսության անդամներ, կարողանում ենք արտադրել եւ վայելել անհամեմատ ավելի շատ, քան կանեինք՝ լինելով նույնաթիվ Ռոբինզոն Կրուզոներ կամ թեկուզ Ռոբինզոնների շվեյցարական ընտանիք։
Սակայն կա նաեւ երրորդ սկզբունքը՝ առեւտուր անելու ազատությունը, որի միջոցով կարող ենք առավելագույնը քաղել տնտեսական միջավայրից՝ մեր վայելքի համար ստեղծելով ավելին, քան երբեւէ։
Ասվածը ներառում է ոչ միայն լվացքի փոշին ամենաէժան վայրից գնելու հարցում տնային տնտեսուհու ազատությունը, այլեւ հումքը ամենից էժան գնով հայթայթելու խնդրում՝ արտադրողի, փողի առավելագույն վերադարձ խոստացող նախաձեռնության որոնումներում՝ ներդրողի, իր տված վարձատրության դիմաց ամենից արտադրողական օգնությունը փնտրելու գործում՝ գործատուի, եւ, իհարկե, լավագույն վարձատրվող աշխատանքը փնտրելիս՝ աշխատողի ազատությունը։
Մրցակցությունը նույն ազատությունն է, երբ վերջինիս նայում ես վերից վար։ Շուկայում, ուր գնորդները կարող են ազատ պտույտ տալ, վաճառողները պետք է միմյանց գերազանցեն, որպեսզի ձեռք բերեն եւ պահպանեն հաճախորդին։ Մրցակցության միջոցով արտադրվում է հանրությանն ամենից անհրաժեշտ ապրանքների եւ ծառայությունների առավելագույն քանակ։ Նշենք նաեւ, որ մրցակցությունը «կոկորդ կրծել» չէ, այլ հակառակը՝ համագործակցության անհրաժեշտ նախերգանք։ Մրցակցությունն օգնում է մեզ որոշել, թե ում հետ կարելի է լավագույնս համագործակցել ի նպաստ արտադրության։
Ազատ շուկայի շարժիչ ուժը գործարարի ձեռնարկումն է։ Նա է, որ տեսնում է չօգտագործված ռեսուրսներն օգուտի վերածելու եւ դրանցից հանրությանը ցանկալի որեւէ բան արտադրելու շանսը։ Նա հայթայթում է հումք, ձեռք բերում սարքավորում, վարձում օգնականներ եւ վաճառում իր արտադրանքը՝ հուսալով վերադարձնել բոլոր ծախսերը՝ ներառյալ իր ժամանակի եւ սեփական գործիքների ծախսը։ Հնարավոր է, որ նա չծածկի իր ծախսերը, ինչը կնշանակի, որ շահագործված ռեսուրսներին կարելի էր գտնել ավելի հաջող կիրառություն։ Արդյունքում տուժում են բոլորը։ Կամ՝ նրա բախտը բերում է, եւ նա վերադարձնում է բոլոր ծախսերն ու դեռ մի բան էլ ավելին։ Շահույթը հենց այդ «ավելին»-ն է, ուրիշ ոչ մի բան շահույթ չէ։
Ազատ շուկայում, մրցակցության ճնշման ներքո, նրա ծախսերը հակված են աճելու, իսկ գները՝ նվազելու։ Ժամանակի ընթացքում դրանք կհասնեն մի հավասարակշռության, որում գործարարը կշահի ոչ ավելին, քան եթե իր գործիքները վարձով տար մեկ այլ գործարարի կամ գնար նրա համար աշխատելու։ Երբ սա պատահում է, նա այլեւս շահույթ չի ստանում։ Շահույթը գործարարի վերադարձրածն է նորն ու ցանկալին փորձարկելու դիմաց։ Երբ նորությունն անցնում է, շահույթը եւս կանգ է առնում։ Շահույթը ժամանակավոր է, մինչդեռ սպառողի, ներդրողի եւ աշխատողի օգուտը՝ հարատեւ։
Մեզնից գրեթե բոլորը սովոր են զատել գործարարին ներդրողից կամ աշխատավորից՝ նրան համարելով ավելի շատ որպես ընթացիկ բիզնեսի գործավար։ Այդուհանդերձ, յուրաքանչյուր ներդրող եւս գործարար է, երբ ներդնում է իր փողը՝ հուսալով մի օր վերադարձնել ավելին, քան նույն ներդրումը բերում է այսօր։ Եւ, ամենից կարեւորը՝ յուրաքանչյուր բանվոր նույնաբար ընդունում է գործարարի կերպարանք, երբ խորհում է որեւէ ուղղությամբ աշխատանքի մասին՝ նախընտրելով մեկը մյուսից եւ հուսալով իր ունակությունները կիրառել առավելագույնս եկամտաբեր ձեւով։ Կարող եք համարել, ուստի, որ նրանք բոլորը սպեկուլյանտ են, եւ դա ճիշտ կլինի։ Ամեն ձեռնարկում սպեկուլյացիա է՝ խորհրդածում, եւ ամեն սպեկուլյացիա՝ ձեռնարկում։ Երկուսն էլ նշանակում են կանխատեսել մարդկանց ապագա ցանկությունները՝ ընդունելով նաեւ այն հնարավորությունը, որ դրանք գուցեեւ չիրականանան։ Ազատ շուկայում յուրաքանչյուրն ազատ է կանխատեսելու եւ խորհրդածելու, այսինքն՝ զբաղվելու սպեկուլյացիայով։
Որպես գործարարներ եւ սպեկուլյանտներ, անգամ եթե ներդրող ենք կամ բանվոր, կարող ենք անզորություն զգալ ոչ թե շուկայում պտտվելու՝ մեր ազատությունից, այլ ուրիշների։ Ուստի, երբեմն թերեւս կփորձենք արգելել մարդկանց կամ ստիպել, որպեսզի պետությունը դա անի մեր փոխարեն։ Գուցե հաջողենք՝ վերահսկելով արտադրության որոշ գործոնների մատակարարումը եւ նույն գնի դիմաց արտադրելով ավելի փոքր ապրանք, քան սպառողը կառներ, եթե մենք չվերահսկեինք առաջարկը։ Սակայն դա անելով՝ մենք նաեւ կհայտնաբերենք, որ մրցակցությունը մեզ այժմ ստիպում է ավելին վճարել արտադրության այն տարրերի համար, որոնք դուրս են մնացել վերահսկողությունից։ Որպես մոնոպոլիստներ, ուստի, մի օր էլ կարող ենք նկատել, որ ավելի լավ դրության մեջ չենք, քան եթե չունենայինք որեւէ մենաշնորհ։ Եւ դրան զուգահեռ՝ հանրությունը կորցնում է այն բարիքները, որոնք մենաշնորհն արգելում է նրանց ձեռք բերել։
Ուստի, ազատ շուկայի պայմաններում ոմանք կարող են ժամանակավորապես բացառիկ արտոնություններ ստանալ, սակայն արդյունքում բոլորը դրանից մշտապես կշահեն։ Անազատ շուկայում ոմանք կարող են առժամանակ բացառիկ արտոնություններ ստանալ, սակայն բոլորը դրանից մշտապես կտուժեն։ Ազատ շուկայի դեպքում երբեք չի պատահում, որ ոմանք շահեն մյուսի հաշվին։ Այդպիսի բան կարող է տեղի ունենալ միայն ազատ շուկային միջամտելու արդյունքում։
