Ֆրենկ Խոդորով, Ազատ կամքը եւ շուկան․ մաս 1
(թարգմանությունը “Free Market Economics” գրքից)
Առեւտրային բնազդը
Բնակչության աճին զուգընթաց նորանոր մասնագիտությունների ի հայտ գալուն նպաստում է մարդ արարածի էությունը բնութագրող մեկ ուրիշ առաձնահատկություն՝ առեւտրային բնազդը։ Առեւտուրն այն է, երբ մեկը կամովին հրաժարվում է իր ունեցած որեւէ բանից՝ ուզած մի ուրիշ բան ձեռք բերելու համար։ Առեւտրականը պակաս է արժեւորում այն, ինչ ունի, քան այն, ինչ ցանկանում է ունենալ։ Սա մենք կոչում ենք գնահատում։
Այս պահին կարիք չկա խորանալու արժեքի տեսության կամ տեսությունների մեջ։ Մենք կբավարարվենք՝ նշելով միայն, որ գնահատումը հոգեբանական գործընթաց է, որը բխում է տարբեր ցանկությունների ուժգնությունը զանազանելու մարդկային ունակությունից։ Ձկնորսն ունի ավելի շատ ձուկ, քան կարող է ուտել, սակայն կցանկանար իր ճաշացանկին ավելացնել նաեւ կարտոֆիլ։ Ուստի նա իր ունեցած ձուկը պակաս է արժեւորում կարտոֆիլից։ Հողագործի մոտ հակառակն է՝ նրա ամբարը լիքն է կարտոֆիլով, մինչդեռ նա վաղուց ձուկ չի ճաշակել։ Եթե հնարավոր լինի հասնել փոխանակման, կշահեն երկուսն էլ՝ ստանալով հավելյալ գոհություն։ Յուրաքանչյուր առեւտրում, եթե իհարկե բացակայում են ուժի գործադրումն ու կեղծիքը, շահում են ե՛ւ վաճառողը, ե՛ւ գնորդը։
Միայն մարդն է առեւտրական։ Ոչ մի ուրիշ արարած ունակ չէ չափելու իր ցանկությունների ուժգնությունը եւ հրաժարվելու ունեցածից՝ ստանալու համար ցանկալի մեկ այլ բան։ Միայն մարդն է շնորհված կամքի ազատությամբ։ Անշուշտ, նա կարող է սխալվել իր գնահատումներում եւ կատարել գործարք ի վնաս իրեն։ Իր բարոյական կյանքում եւս կարող է սխալներ գործել։ Այնինչ, երբ մարդը բարոյական առումով սխալ ընտրություն է կայացնում, մենք պահանջում ենք, որ կրի դրա հետեւանքների բեռը՝ հույսով, որ դաս կքաղի տհաճ փորձառությունից։ Նույնը պետք է լինի նաեւ ավելի լիառատ կյանքի նրա որոնումներում։ Եթե լավ կյանք փնտրելիս մարդուն տրված է օգտվել կամքի ազատությունից, ինչո՞ւ պիտի նա միեւնույն օրենքին չենթարկվի հարուստ կյանք որոնելիս։ Շատերը, որոնք կողմ են արտահայտվում շուկայում ազատ կամքի վերացմանը, տրամաբանորեն եզրակացնում են նաեւ, որ մարդը շնորհված չէ կամքի ազատությամբ, որ կամքի ազատությունը պատրանք է եւ որ մարդն ընդամենը սեփական միջավայրի արդյունքն է։
Ովքեր պարսավում են շուկան՝ ասես այն անհավասարության մի որջ լինի, կամ հանդիմանում դրա հնարքները՝ համարելով դրանք մարդու անմարդկայությունից բխած, աչքաթող են անում շուկայի՝ մարդկանց իրար հետ անմիջական կոնտակտի բերելու գործառույթը։ Հիշենք՝ շուկան հնարավոր է դարձնում մասնագիտացումը, իսկ մասնագիտացումը մարդկանց փոխկախվածության մեջ է դնում միմյանցից։ Առաջին նորաբնակը լավ թե վատ գլուխ կբերի իր խրճիթի կառուցումը, սակայն նրա որդին, վարպետ հյուսնի օգնությանը դիմելուն վարժված, հազիվ թե կարողանա դարակ անգամ կախել պատից։ Եւ այսօր, եթե որեւէ արհավիրք Մեդիսոնը կտրի շրջակա ագարակներից, քաղաքի բնակչությունը սովի կմատնվի։ Եթե շուկան վերացվի, մարդիկ միեւնույն է միասին կանցկացնեն իրենց առօրյան կամ կփոխականվեն բաղադրատոմսերով ու նորություններով։ Նրանք, սակայն, այլեւս կախված չեն լինի միմյանցից եւ նրանց ինքնաբավությունը հասարակության մեջ ճեղքում կառաջացնի։ Հենց միայն այս պատճառով արդեն կարելի է ասել, որ հասարակությունը եւ շուկան միեւնույն մետաղադրամի երկու կողմերն են։
Առեւտրականները սպասարկում են մեկը մյուսին
Վերադառնանք, սակայն, մեր երեւակայական փորձին։ Արդեն տեսանք, որ նորաբնակ համայնքի թվաքանակի աճին զուգահեռ ծագում եւ ուժգնանում է մասնագիտացման միտումը։ Համոզվեցինք, որ աշխատանքի այս բաժանման արդյունքում կարող է արտադրվել ավելին։ Սակայն մասնագիտացումից բխող լիությունն անարդյունք կմնա, եթե չգտնվի դրա բաշխման որեւիցե ուղի։ Իսկ այդ ուղին առեւտուրն է։ Կոշկակարը, օրինակ, կարում է տարբեր չափսի կոշիկներ, սակայն հետաքրքրված չէ կոշիկով իբրեւ այդպիսին։ Ի վերջո, անձամբ ինքը կարող է կրել մեկ չափսի մեկ զույգ միայն։ Մնացածը նա կարում է, որովհետեւ դա անհրաժեշտ է մարդկանց, որոնք իրենց հերթին պատրաստ են դրա փոխարեն իրեն տալու այն, ինչի կարիք ունի՝ հաց, հագուստ, գրքեր եւ այլն, այսինքն՝ ինչում նա բնականից հետաքրքրված է։ Ուստի, կոշիկ նա կարում է ի սպաս իրեն, սակայն իրեն սպասարկելու համար նա պարտավոր է առաջին հերթին սպասարկել ուրիշներին։ Նա պետք է հանրային ծառայություն մատուցի, որպես կարողանա հետամուտ լինել ավելի լիառատ կյանքի որոնումներին։
Պետության բիզնես ձեռնարկումները մենք խոսքում անվանում ենք հանրային ծառայություն, սակայն դա սխալ անվանում է, քանի որ երբեք հնարավոր չէ վստահ լինել, թե պետության մատուցած ծառայությունն ընդունելի է հանրության համար։ Այնինչ հանրությանը ստիպում են ընդունել պետության ծառայությունները կամ վճարել դրանց դիմաց, անգամ եթե դրանք անցանկալի են։ Պետական կառավարման ներքո գործող բիզնեսում միշտ առկա են ուժի գործադրման տարրեր։ Մյուս կողմից՝ մասնավոր ձեռներեցը չի կարող գոյատեւել, եթե հասարակությունը հոժար կամքով չընդունի նրա առաջարկածը։ Մասնավոր ձեռնարկատերը պետք է կա՛մ հանրային ծառայություն մատուցի կա՛մ դուրս մնա բիզնեսից։
Շահույթը գալիս է հովանավորներից
Ենթադրենք, թե մեր կոշկակարն առանձնակի արդյունավետ է աշխատում, համայնքի շատ անդամների դուր է գալիս նրա ծառայությունը, ուստիեւ նրանք պատրաստակամորեն առեւտուր են անում կոշկակարի հետ՝ ապահովելով նրան մի բանով, որ կոչում ենք շահույթ։ Արդյո՞ք սա տեղի է ունենում հաճախորդի հաշվին, այսինքն՝ կորցնո՞ւմ է վերջինս, երբ կոշկակարը շահույթ է ստանում, թե՞ ձեռք բերում նրա ստացած շահույթին համամասն։ Մարդիկ հովանավորում են կոշկակարին, քանի որ վարպետի առաջարկած կոշիկներն ավելի լավն են, քան իրենք կարող են կարել կամ ձեռք բերել որեւէ այլ տեղից։ Սա է պատճառը, որ տվյալ արտադրողի հետ նրանք հաճույքով են առեւտուր անում։ Հայթայթածը ավելի պիտանի է, քան դրա դիմաց տվածը, ուստի մարդիկ շահում են նույնքան, որքան վարպետը, եւ շահում վարպետի հետ միասին։
Եթե կոշկակարը սխալվի մարդկանց պահանջմունքների իր գնահատականներում, եթե արտադրի սխալ չափսերի կամ անցանկալի ոճի կոշիկ՝ օգտագործելով ցածրորակ հումք, մարդիկ չեն հովանավորի նրան, եւ ինքը վնաս կկրի, այսինքն՝ ոչ մի վարձատրություն չի ստանա գործադրված ջանքերի դիմաց եւ որեւէ վերադարձ չի ունենա ներդրված կապիտալի՝ կաշվի եւ դազգահների դիմաց, որոնք գործածել է անցանկալի ապրանք արտադրելու նպատակով։ Այդ պայմաններում լավագույնը, ինչ նա կարող է անել կատարված ներդրումները գոնե մասամբ վերադարձնելու համար՝ ապրանքը զեղչով վաճառելն է։ Սա շահույթի եւ վնասի համահարաբերականությունն է։
Ոչ մի ձեռներեց այնքան իմաստուն չէ, որպեսզի կարողանա կանխորոշել, թե ճշգրիտ ինչ ցանկություններ ու կարիքներ ունի այն հանրույթը, որին հույս ունի սպասարկելու։ Ավելին, այդպիսի հարցում նրա սխալը միշտ շրջվելու է ի վնաս իրեն։ Անհրաժեշտ է, սակայն, մտապահել մի հանգամանք՝ որ եթե ձեռներեցը շահույթ է ստանում, դա լինում է իր համայնքին լավ ծառայություն մատուցելու արգասիք, իսկ երբ վնաս է կրում, արդյունքում կորցնում է նաեւ համայնքը։ Ձախողվող բիզնեսը բարօրություն չի բերում համայնքին։
Բաշխիչ գործառույթ
Շուկան ոչ միայն դյուրացնում է ավելցուկի (այդ թվում՝ բնության կողմից աշխարհով մեկ ցրված բարիքների, օրինակ՝ Փենսիլվանիայի ածխի, Ֆլորիդայի նարնջի, Իրանի նավթի կամ Բրազիլիայի սուրճի) բաշխումը, այլեւ ուղղորդում հասարակությունը բաղկացնող բոլոր մասնագետների եռանդը, ինչն անում է գնային ցուցչի օժանդակությամբ։ Այս կարեւոր գործիքի մեջ անվրեպ ձեւով ներմուծվում են, թե տվյալ հանրության տարբեր անդամները կոնկրետ ինչ են ցանկանում ունենալ եւ ինչքան։ Եթե սլաքը բարձրանում է վեր, այսինքն՝ որոշակի ապրանքի համար առաջարկվում են ավելի բարձր գներ, արտադրողներին տեղեկություն է հաղորդվում, որ այդ ապրանքի պահանջարկն աճել է ավելին, քան ներկայիս առաջարկը, եւ նրանք հասկանում են, թե ինչպես լավագույնս ներդնեն իրենց ջանքերը՝ հօգուտ իրենց եւ հասարակության։ Գնի իջեցումը, մյուս կողմից, նրանց հուշում է, որ շուկայում որոշակի ապրանքի ավելցուկ է գոյացել, որից ավելի շատ արտադրելու դեպքում իրենք վնաս կկրեն, քանի որ մարդիկ արդեն բավականաչափ ունեն դրանից։
Գնի ցուցիչը ավտոմատ գործիք է, որը գրանցում է հանրության անդամների ազատ արտահայտած ցանկությունները՝ այս կամ այն գոհության դիմաց դոլարի տեսքով տրված քվեների վերջնահաշվարկը։ Սա արտադրողական ջանքերի տարերային եւ ոչ բռնի կարգավորիչն է։ Ով որ կփորձի միջամտել այս նրբին գործիքի աշխատանքին, պիտի նախօրոք լավ հասկանա, որ դրանով կարող է հարուցել ցանկալի ապրանքների պակասություն կամ անցանկալի ապրանքների գերավելցուկ արտադրելու վտանգ, քանի որ խախտում է բնական կարգը։
Մրցակցության շահառուները
Արժե նշել շուկայի եւս մի հանրային գործառույթի մասին։ Դա արտադրական արդյունավետության չափիչն է, եթե իհարկե դրան թույլատրվում է գործել ազատ կամքից բխող մղումների անկաշկանդ ուժի առաջնորդությամբ։ Վերը դիտարկված պրիմիտիվ տնտեսական համակարգում մեկ կոշկակարը կարող է բավարարել ամբողջ համայնքի կարիքները։ Նշված պայմաններում տվյալ ծառայողի արդյունավետությունը որոշվում է նրա հմտություններով, ջանասիրությամբ եւ քմահաճությամբ։ Ինքն է միայն, որ կարող է սահմանել եւ պահպանել իր հաճախորդներին մատուցվող ծառայության մակարդակը կամ դրա դիմաց գանձվող վճարները։ Եթե կանխավ ենթադրենք, որ մարդիկ չեն կարող ուրիշ տեղ գնալ կոշիկի ետեւից, ապա նրա ծառայությունները կամ գները չհավանելու դեպքում նրանց միակ հնարավոր պատասխանը կլինի կա՛մ անձամբ կարել սեփական կոշիկը, կա՛մ մի կերպ դիմանալ առանց դրա։
Համայնքի թվաքանակի աճին զուգընթաց ի հայտ կգա մեկ այլ կոշկակար՝ առաջինի հետ արհեստակցելու։ Երկրորդի հայտնվելով՝ արդյունավետության չափանիշն այլեւս կախված չի լինի միայն մեկ արտադրողից, այլ կորոշվի նրանց մրցակցությամբ տեղական շուկայի համար։ Մեկը կառաջարկի վերանորոգել կոշիկները տեղում՝ հաճախորդի ներկայությամբ, մյուսը կիջեցնի գները, առաջինը դրան կպատասխանի ոճերի եւ չափսերի ավելի լայն տեսականիով եւ այսպես շարունակ։ Սա է մրցակցությունը։
Մրցակցության արդյունքում բարելավվող ծառայությունների շահառուներն այդ համայնքի անդամներն են հենց։ Որքան մրցակցությունն աճի ու սաստկանա, այնքան տվյալ շուկայում կմեծանա գոհության ցուցանիշը։ Զարմանալիորեն, մրցակիցները չեն տուժում, քանի որ նրանց արտադրողականության աճի արդյունքում ստեղծված լիությունը ձեւավորում է հաճախորդների ավելի մեծ հոսք։ «Մրցակցությունը լավ է գործի համար»,– ավանդում է հին ասույթը։
Եթե մրցակիցներից մեկն ինչ-ինչ պատճառներով չկարողանա հասցնել արդյունավետության չափանիշների բարելավման ետեւից, գուցե դուրս մնա բիզնեսից, սակայն արտադրական գործունեության՝ մրցակցությամբ սկզբնավորված աճը կնշանակի նաեւ, որ կստեղծվեն ավելի մեծ թվով արդյունավետ աշխատատեղեր, որոնք կարիք կլինի լրացնելու։ Այդպիսով, ըստ ամենայնի, տվյալ անձը գուցե ավելին կվաստակի՝ լինելով մրցակիցներից մեկի ներկայացուցիչը, քան մնալով անհատ ձեռներեց։ Նույնիսկ նրանք, ովքեր կախված են ուրիշներից՝ ֆիզիկապես անկարող լինելով հոգալու իրենց մասին, եւս կշահեն մրցակցությունից, քանի որ շուկայի առատությունը ավելի մեծ ազատություն է տրամադրում բարեգործության համար։
Անխախտ օրենքները գերակայում են
Այստեղ ես չէի փորձում ներկայացնել տնտեսագիտության լիակատար դասընթաց, այլ ընդամենը՝ ցույց տալ, որ տնտեսագիտության մեջ, ինչպես եւ այլ բնագավառներում, գործում են անբեկանելի սկզբունքներ, անխուսափելի հետեւանքներ եւ անխախտ օրենքներ, որոնք ասես փորագրված են իրերի էության մեջ։ Ազատ կամք բանեցնելով՝ մարդը կարող է փորձել անտեսել գրավիտացիայի օրենքը՝ ցատկելով բարձր կետից։ Բայց օրենքը, միեւնույն է, գործելու է՝ արհամարհելով նրա մեծամտությունը, եւ մարդն ընկնելու է ցած ու կոտրելու վիզը։
Ուստի, եթե առաջին նորաբնակը զենքի ուժով Մեդիսոնի շրջանում արտադրվող ամեն ինչ հայտարարեր իր սեփականությունը, մյուս նորաբնակները մոտ անգամ չէին գա, եւ Մեդիսոն անունով մերօրյա համայնքը երբեւիցե ծնված չէր լինի։ Կամ, եթե նա, կրկին զենքի ուժով, տուրք հավաքեր տարածքի յուրաքանչյուր արտադրողից, հեռու կվաներ խոստումնալից մասնագետներին՝ արտամղելով նրանց այնպիսի վայրեր, ուր մասնավոր սեփականությունը հարգի է։ Եթե առաջին կոշկակարը օրենքի օժանդակությամբ իրեն կարգեր մոնոպոլիստ՝ արգելելով ամենայն մրցակցություն, մեդիսոնցիների հագած կոշիկները կլինեին անորակ, սակավաթիվ ու թանկ։ Միեւնույն հետեւանքը կտեսնեինք նաեւ հարկատուների հաշվին սեփական անարդյունավետությունը սուբսիդավորելու ցանկացած օրենսդրական մեքենայության դեպքում։ Եթե մեդիսոնցիներն իրենց պատմության վաղ շրջանում վճռեին վերացնել շուկան՝ իր գնային ցուցիչով հանդերձ, մասնագիտացումն ու փոխանակումը շուտով կխափանվեին, եւ Մեդիսոնի տնտեսության ամենից հատկանշական գիծը կլիներ եւ մինչ օրս էլ կմնար պակասությունը։
Տնտեսության օրենքները, ինչպես ցանկացած այլ բնական օրենք, ինքնագործ են եւ կրում են ներկառուցված պատժամիջոցներ։ Եթե այդ օրենքները մնում են անհայտ են կամ մատնվում անուշադրության, անխուսափելի պատիժն ի վերջո լինում է կարոտության տնտեսությունը՝ աղքատ ու չհամաձայնեցված հասարակությամբ հանդերձ։
Թարգմանիչ` Վազգեն Ղազարյան
