Ջոել Դին (թարգմանությունը “Free Market Economics” գրքից)
Սպառողը չի կարող հուսալ, թե կառավարությունն անշահախնդիր առատաձեռնությամբ հոգ կտանի իր շահերի մասին, եւ լավագույնն այն կլինի, որ մարդն իր ճակատագիրը վստահի միայն սեփական շահին հետամուտ մրցակցին, քանի որ մրցակիցներին գերազանցելու եւ սպառողական բարեկեցությունն առաջ մղելու հարցում կարելի է հույս դնել միմիայն սեփական շահերի սպասարկմանը լծված ձեռնարկատիրական համակարգում գործող մրցակցային ուժերի վրա։ Բանն այն է, որ սոցիալական շահի եւ սպառողական բարեկեցության միակ երաշխավորը մրցակցային գործընթացի առողջ եռանդն է, իսկ սպառողի «հուսո ապավենը» ոչ թե առանձին մրցակցին, այլ մրցակցային գործընթացը պաշտպանելն ու հզորացնելն է։
Մրցակցությանը սպառնացող հիմնական վտանգը մեծությունը կամ խտությունը չեն, եւ ոչ էլ կոնգլոմերատները (զանազան ապրանքատեսակները), միաձուլումներն ու նույնիսկ գնային խարդավանքները։ Գլխավոր սպառնալիքը կանխակալ մտայնությունն է՝ մրցակցային համակարգի հանդեպ անվստահությունը՝ դրա ներկայիս հանդերձանքով։
Այս կանխակալության արմատները հասնում են սպառողական բարեկեցության տնտեսագիտության վերաբերյալ եղած տարրական թյուրըմբռնումներին։ Ի թիվս դրանց, հատկապես կարեւոր են հետեւյալ վեց մոլորությունները, որոնց համաձայն՝
- Մրցակցությունն անկում է ապրում եւ այլեւս չի կարող համարվել վստահելի վերահսկողական գործիք։
- Մրցակցությունը դառնում է «կոկորդ կրծող», եթե չի սանձվում պետության կողմից։
- Շահույթը գոյանում է սպառողի գրպանի հաշվին։
- Գովազդը, լինելով տնտեսական վատնում, ստրկացնում է սպառողին։
- Անմրցունակների մասին հոգալու լավագույն ձեւը մրցակցությունը մեղմելն է։
- Աշխատատեղի հուսալիությունը լավագույնս ապահովվում է տնտեսական առաջընթացի դանդաղեցմամբ։
Համառոտակի անդրադառնանք նշվածներից յուրաքանչյուրին։ Տնտեսագիտական այս թյուրըմբռնումները, թեեւ լինելով ոչ սեւեռուն եւ վերին աստիճանի հարգելի, միեւնույն է, լայնորեն տարածված են, աղետաբեր, եւ աշխատում են ի կործանումն այն պաշտպանության, որը սպառողը ստանում է եռանդուն մրցակցությունից։
1. Մրցակցությունն անկում է ապրում եւ այլեւս չի կարող համարվել վստահելի վերահսկողական գործիք
Թոմ Սոյերի ժամանակների տնտեսությանը հետադարձ՝ կարոտախտով լի հայացք նետելիս մեր աչքին ուրվագծվում է այսօրվանից բավականին տարբերվող մրցակցային մի կառույցի լուսավոր պատկերը։ Մենք տեսնում ենք հազարավոր փոքր, անկախ, տեղական ֆիրմաներ՝ տեղի աղացը, տեղի սղոցարանը, տեղի գարեջրագործարանն ու կառատունը։ Մենք մոռանում ենք, սակայն, որ փառաբանված այս մրցակիցներից յուրաքանչյուրն ուներ տեղական փոքր ու ամփոփ մենաշնորհ, ինչի հովանին տրանսպորտային պայմանների ողորմելի վիճակն էր։ Ժամանակակից տնտեսության մեջ մենք հաճախ աչքաթող ենք անում իսկապես վճռորոշ մրցակցությունը։ Այս մրցակցությունը դուրս է մեզ սովորական դարձած հակամենաշնորհային դեպքերի շրջանակից։ Այն ներս է սողոսկում դանդաղ, ասես կատվի թաթերի վրա, եւ սկզբից բոլորովին կպչուն չէ։ Նախնական փուլում այն նաեւ առանձնապես հարգված չի լինում (ինչպես, օրինակ, «մեկ դոլարանոց» խանութները կամ առաջին սուպերմարկետները) եւ իր շահեկան հրաշագործություններն իրականացնում է սպառողի գիտակցականի խորքում՝ ինդուստրիալ գնորդների կողմից կատարվող «արժեքի վերլուծության» լոկոմոտիվի միջոցով (ինչպիսին զոդման, ձուլման եւ թթվածնային փոխարկիչների բերած հեղափոխությունն էր)։ Դրա ամենակատաղի մարտադաշտը հաճախ գիտահետազոտական լաբորատորիան է։ Այսպիսի մրցակցությունն է, որ բեկումնային է, քանի որ ստեղծում է վճռորոշ խնայողություններ, որոնք սովորաբար գոյանում են գործառույթների հեռահար վերադասավորման, նոր ու հեղափոխիչ տեխնոլոգիաների ստեղծման, կամ էլ փոխարինիչների կողմից ծանրակշիռ արտամղման արդյունքում։ Ընդհանուր առմամբ, սա դուրս է հակամենաշնորհային սովորական դեպքերի եւ կենտրոնացման ցուցանիշների կարծրատիպերի շրջանակներից։ Հաճախ, սա տիեզերական տարածությունից, այսինքն՝ այլ արտադրությունից կամ երկրից ներխուժած մի նվաճող է։
Սա է այն մրցակցությունը, որն ամերիկյան տնտեսությունը պահում է աշխարհում ամենից մրցունակ տնտեսությունների շարքում՝ երաշխավորելով ամերիկյան սպառողի բարձր եւ աճող կենսամակարդակը։
2. Մրցակցությունը դառնում է «կոկորդ կրծող», եթե չի սանձվում պետության կողմից
Մեծ դեպրեսիայի տարիների թողած ժառանգության մի մասը մարդկանց ընդհանրական վախն է չափից մեծ մրցակցությունից։ Այս վախը ծնում է կարծիք, որի համաձայն՝ պետությունը պետք է զսպի այս չափազանցությունները՝ օրենսդրորեն սահմանելով շահույթի նվազագույն մակարդակ, օրինակ՝ «արդար առեւտրի» մասին պետական օրենքներ եւ կանոնակարգեր՝ ուղղված իրական արժեքից ցածր գնով վաճառքի դեմ։ Այս թյուրըմբռնումը կարեւոր դեր է կատարել ներկայիս պետական քաղաքականության ձեւավորման գործում, քաղաքականություն, որը դեմ է մրցակցությանը մեր տնտեսության որոշ ճյուղերում, հատկապես՝ գյուղատնտեսության եւ տրանսպորտի ոլորտներում։ Այսպիսով, ի հեճուկս պաշտոնական բոլոր հավաստիացումների, փաստերը բացորոշ ցույց են տալիս, որ մենք իրականում չենք հավատում ձեռնարկատիրական տնտեսությանը, կամ գոնե ո՛չ այս ոլորտներում։ Դրա առաջ բերած նախադեպն եւ կանխակալ վերաբերմունքը լուրջ վտանգ են մեր տնտեսության մյուս ճյուղերի համար եւս։
«Կոկորդ կրծող» մրցակցությունը հրեշավոր թվացող մի ուրվական է ընդամենը, որի ազդեցությունը զորեղ է, բայց՝ անհիմն ու չարդարացված։ Անհիմն, քանի որ դրա այլասերիչ հակումն ամենայն հավանականությամբ միֆ է։ Նույնիսկ հիմնավոր լինելու դեպքում դժվար է տեսնել, թե պետական շահի տեսանկյունից մրցակցությունն ինչպե՛ս կարող է իրոք չափից դուրս եռանդուն լինել։ Այս թյուրըմբռնումը մասամբ ծագում է անհատ մրցակցին հասցված վնասը մրցակցային գործընթացին հասցված վնասի հետ շփոթելուց։ Մրցակցությունը, եթե նպատակ է դրված արդյունավետ սպասարկել սպառողին, պետք է երբեմն նաեւ վնասի առանձին հակառակորդներին եւ անգամ վերացնի ոմանց։ Այն միտքը, թե թույլերի այսպիսի ոչնչացումը մրցակիցների թիվն անխուսափելիորեն նվազեցնելու-հասցնելու է մեկ մոնոպոլիստի, սոսկ տեսական վերացարկում է, որը փորձով չի ապացուցվում եւ կիրառելի է միայն որոշ եզակի արտադրաճյուղերի համար, որոնց մասշտաբի էֆեկտը գերակշռող է շուկայի փոքրության համեմատ։
3. Շահույթը գոյանում է սպառողի գրպանի հաշվին
Սպառողական բարեկեցության մասին մտահոգվելու քարոզ կարդացողների մոտ գրեթե միօրինակ գործելաոճ է դարձել կորպորատիվ շահույթը որակել իբրեւ սպառողի գրպանի հաշվին գոյացող եւ նրա բարեկեցությանը հակամետ մի բան։ Շահույթին ներհակ այս կանխակալությունը սողոսկել է կառավարության վերին օղակների եւ, հատկապես, կանոնակարգող հանձնաժողովների անդամ բազմաթիվ բարձրաստիճան պաշտոնյաների մտածողության մեջ։
Բոլորս հարկ է ընդունենք, վերջապես, որ շահույթը, սովորաբար, հասարակությանը մատուցված ծառայություն հաջողության ցուցանիշն է։ Մրցակցային ասպարեզում շահույթի խոշորագույն մասը բաժին է հասնում առավել արդյունավետ մատակարարին, այլ ոչ՝ լուսանցքայինին, որի ծախսաշատ արտադրանքը, միեւնույն է, պարտավոր է բավարարել շուկայի լիակատար պահանջարկը՝ տիրապետող գնով։ Սպառողը շահավետ գործարք է կնքում՝ դոլարի դիմաց թվացյալ մի քանի շահութային ցենտ ավելին վճարելով։ Սակայն իրականում նա թվացյալից քիչ է վճարում երկու հիմնական պատճառով։ Առաջինը՝ քանի որ հաշվապահական մատյան չմուտքագրված կորուստները չեն փոխհատուցվում հայտարարագրված կորպորատիվ շահույթով։ Եւ երկրորդը՝ քանի որ սեփական կապիտալը, որը ծախսատար է, հաշվապահության ընթացքում համարվում է ազատ ապրանք։ Սպառողին դա շահեկան է ոչ միայն քանի որ կորպորատիվ շահույթը մասամբ թվացյալ է, այլեւ քանի որ շահույթի հույսն ու վնասի վախը (որոնք էլ հենց շարժում են սայլը տեղից) խթանման եւ վարձատրության ամենաէժան հայտնի ձեւերն են։
4. Գովազդը, լինելով տնտեսական վատնում, ստրկացնում է սպառողին
Գովազդի վրա ծախսվող ահռելի գումարներից սարսափած, ստրկացված լսարանի մասը կազմելուց սրտնեղած, իրենցից բացի բոլոր սպառողների դյուրահավատությունից վշտացած եւ գովազդում թաքնված հորդորների բացահայտումից ջղայնացած՝ բազմաթիվ սրտացավ բարենորոգիչներ հավատացած են, որ գովազդը իրավազրկում է սպառողին եւ վատնողաբար խափանում զայրացուցիչ հակահայտի դեմ հայտը։
Սույն խնդիրը սպառողական բարեկեցության հարցում պետական շահի տեսանկյունից դիտարկելով՝ հարկ է ընդունել, որ գովազդը հանգստին հատկացված ժամանակի խնայողությունն է՝ խանութներով պտույտ տալու էժան ձեւ։ Գովազդն առավելագույնը կարող է սպառողին համոզել փորձելու տվյալ ապրանքը։ Սակայն սպառողի ստացած տպավորությունը, ծանոթների արձագանքները եւ սպառողական կարծիքն ուսումնասիրող ծառայությունների համադրական փորձը զարգացնում ու պատվաստում են դիմադրողական թերահավատություն։
Հարկ է վերջապես ընդունել, որ գովազդը ոչ թե փակում, այլ առավելապես բացո՛ւմ է դռները նոր ու շահավետ մրցակցության առջեւ։ Որեւէ արտադրողի գովազդում թաքնված հորդորի դեմ լավագույն զենքը մրցակցի գովազդն է եւ, մասնավորապես, այն հակակշռող ուժը, որով դիստրիբյուտորական բրենդերը մաշեցնում են արտադրողի բրենդի սպառողական ֆրանչայզը։
5. Անմրցունակների մասին հոգալու լավագույն ձեւը մրցակցությունը մեղմելն է
Հակամրցակցային օրինագծերն ու վարչաիրավական նախադեպային իրավունքը խոր արմատներ են գցել անմրցունակների մասին հոգալու՝ խորապես ամերիկյան եւ մեծապես գովելի ցանկության մեջ։ Հարցն այն չէ՝ կհոգա՞ արդյոք հանրությունը տարաբախտների մասին, թե՞ ոչ. այս հարցում մեր հանրությունը բավականին արդյունավետ է։ Վտանգն այն է, որ մենք նրանց մասին հոգում ենք սխալ ձեւով, այսինքն՝ մի եղանակով, որը դեն է նետում ինքնակատարելագործման բոլոր շարժառիթները, արգելակում մրցակցային տնտեսությանը ներհատուկ ինքնաբերական շտկումները եւ ի չիք դարձնում սպառողին լավագույնս սպասարկելու՝ դրա հնարավորությունները։ Պակաս բախտավորների նկատմամբ բարեգործ վերաբերմունքն ավելի արդյունավետ եւ պակաս վնասող կլինի մեր տնտեսության աճի եւ հզորության համար, եթե լիովին հրաժարվի անհատ մրցակցին սեփական անմրցունակության հետեւանքներից պաշտպանելու փորձերից։
6. Աշխատատեղի հուսալիությունը լավագույնս ապահովվում է տնտեսական առաջընթացի դանդաղեցմամբ
Հուսալի աշխատատեղի փնտրտուքը համընդհանուր է։ Մեզնից յուրաքանչյուրը քաջատեղյակ է իր գործի հետ առնչվող բոլոր վտանգներին, եւ բոլորս կցանկանայինք, որ բարեխնամ պետությունը հոգ տաներ հույժ կենսական այդ հարցի մասին՝ ապահովելով, որ տնտեսական փոփոխությունները չվտանգեն մեր աշխատատեղերը։
Ցավոք, մրցակցային գործընթացը սակավաթիվ ջատագովներ ունի, եւ հանուն դրա ոչ ոք լոբբինգի չի դիմում։ Անհատ քաղաքացու աշխատատեղի հուսալիությունը լավագույնս կարելի է ապահովել ոչ թե տեխնոլոգիական առաջընթացի դեմ արգելափակոցներ շարելով, այլ դրանք հանելով։ Հասարակությունն ավելի լավ կկարողանա օգնել անհատին լուծելու տնտեսական առաջընթացին հարմարվելու խնդիրը՝ տրամադրելով վերապատրաստման համար անհրաժեշտ տեղեկություններ, խթաններ եւ հնարավորություններ, քան փորձելով դանդաղեցնել տնտեսական առաջընթացը։
***
Տնտեսագիտական թյուրըմբռնումները, հար եւ նման այս վեցին, հարուցում են լայնածավալ, գրեթե անգիտակցական նախապաշարմունք ընդդեմ մրցակցության։ Մտահոգիչ դժկամություն կա մրցակցությանն ապավինելու հարցում, թեեւ դա է, որ անանձնական զորությամբ խթանում է սեփական շահին հետամուտ անհատ մրցակիցներին, որոնցից յուրաքանչյուրը, զինված իր շուկայի ընդլայնման ցանկությամբ, անգիտակցաբար սպասարկում է հանրությանը։
Թարգմանիչ` Վազգեն Ղազարյան
