Ավստրիացի տնտեսագետ և փիլիսոփա, ազատական տնտեսության և ազատ շուկայի կողմնակից Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկը 1974թ. արժանացել է Նոբելյան մրցանակի «Փողի և տնտեսական տատանումների տեսության մեջ կատարած աշխատանքի և տնտեսական, սոցիալական ու ինստիտուցիոնալ երևույթների փոխկապակցվածության խորը վերլուծության համար»:
Ֆ. Հայեկի Նոբելյան մրցանակ ստանալու ելույթի ամփոփումը
Տնտեսագիտության ոլորտում Նոբելյան մրցանակի շնորհումը նշանակալի քայլ էր այն գործընթացում, որի շնորհիվ հասարակության կարծիքով, տնտեսագիտությանը տրվել է բնական գիտությունների արժանապատվության և հեղինակության մի մասը: Մյուս կողմից, տնտեսագետներն այս պահին ստիպված են ասել, թե ինչպես կարելի է աշխարհն «ազատել», օրինակ, գնաճի արագացման լուրջ սպառնալիքից: Պետք է ընդունել, որ վերջինս առաջացել է այն քաղաքականությունների պատճառով, որոնք տնտեսագետների մեծամասնության կողմից խորհուրդ են տրվել կառավարություններին և նույնիսկ դրանց հետևելու կոչ է արվել: Այս պահին մենք հպարտության քիչ առիթ ունենք. որպես մասնագետ խառնաշփոթ ենք առաջացրել:
Ի տարբերություն բնական գիտությունների, տնտեսագիտության մեջ հետազոտության ենթակա երևույթները, որոնց վերաբերյալ կարող ենք քանակական տվյալներ ստանալ, սահմանափակ են և կարևոր տարրերը երբեմն չեն ներառում: Բնական գիտություններում, սովորաբար, ենթադրվում է, որ դիտարկված երևույթները որոշող ցանկացած կարևոր գործոն ինքնին դիտարկելի և չափելի է: Սակայն այնպիսի բարդ երևույթի, ինչպիսին շուկան է (քանի որ կախված է շատերի գործողություններից), ուսումնասիրության արդյունքը որոշող բոլոր հանգամանքները դժվար թե երբևէ լրիվությամբ հայտնի կամ չափելի լինեն: Եվ չնայած բնական գիտություններում հետազոտողը կկարողանա չափել կարևորը, սոցիալական գիտություններում հաճախ կարևոր է ընդունվում չափելի տարրը: Սա երբեմն այն աստիճանի է հասնում, որ տեսությունները ստիպված ձևակերպվում են միայն չափելի մեծություններին վերաբերող տերմիններով:
Շուկայի ուսումնասիրության մասին կարող ենք ասել, որ եթե ոչ հստակ և ընդհանուր տեղեկություններ պարունակող փաստերի ազդեցությունը որևէ կոնկրետ իրավիճակում հնարավոր չէ քանակապես գնահատել, ապա դրանք պարզապես անտեսվում են: Դրանից հետո բերվում է փաստարկ. այն գործոնները, որոնք չափելի են, միակն ու ակտուալն են:
Օրինակ, համախառն պահանջարկի և ընդհանուր զբաղվածության փոխհարաբերակցությունը կարող է լինել մոտավոր, բայց քանի որ միայն դրա վերաբերյալ ունենք քանակական տվյալներ, ապա այդ կապն ընդունվում է որպես միակ նշանակություն ունեցողը: Այս տրամաբանությամբ «կեղծ» տեսությունը կարող է ընդունվել, եթե դրա վերաբերյալ գոյություն ունեն «գիտական» ապացույցներ, բայց հիմնավոր բացատրությունը կարող է մերժվել, քանի որ դրա համար չկան քանակական ապացույցներ:
Այս իրավիճակի պատճառն այն փաստն է, որ ի տարբերություն ֆիզիկայի՝ հասարակական գիտությունները, ինչպես նաև կենսաբանության մեծ մասը, ստիպված են առնչվել էապես բարդ այնպիսի երևույթների հետ, որոնց բնութագրական հատկությունները կարող են մեկնաբանվել միայն համեմատաբար մեծ թվով փոփոխականներից կազմված մոդելներով: Օրինակ, մրցակցությունը գործընթաց է, որը նշանակություն ունի միայն այն դեպքում, երբ ընթանում է բավականին մեծ թվով գործող անձանց միջև:
Տնտեսագիտությունից հանրության ակնկալիքների և տնտեսագիտության հնարավորության միջև գոյություն ունի հակասություն: Քանի որ, չնայած գիտնականները գիտակցում են տնտեսագիտության ոլորտում գործողությունների սահմանափակությունը, երբ հասարակությունն ավելին է ակնկալում, միշտ կգտնվեն նրանք, ովքեր ձևացնում են, որ կարող են իրենց ուժերից ավելին անել հանրության պահանջները բավարարելու համար:
Բայց ոչ միայն տնտեսագիտության բնագավառում է առաջանում մարդկային բոլոր գործողություններն ավելի գիտական ուղղությամբ, իսկ ինքնաբուխ գործընթացները «գիտակցված մարդկային վերահսկողությամբ» փոխարինելու ցանկություն: Հոգեբանությունը, հոգեբուժությունը և սոցիոլոգիայի որոշ ճյուղեր, ինչպես նաև պատմության այսպես կոչված փիլիսոփայությունը նույնիսկ ավելի շատ են բախվում խնդրին, ինչը Ֆ. Հայեկն անվանեց «գիտական նախապաշարմունք»:
Եթե ցանկանում ենք պաշտպանել գիտության համբավը և կանխել գիտելիքների մակերեսային յուրացումը, ապա մեծ ջանքեր պետք է գործադրել, մասնավորապես, գիտելիքի խեղաթյուրումը կանխելու ուղղությամբ: Կարևոր է հիշել, որ բնական գիտությունների մեծ և արագ առաջընթացը տեղի է ունեցել այն բնագավառներում, որտեղ ապացուցվել է, որ տեսության մեկնաբանությունն ու կանխատեսումը կարող են հիմնված լինել դիտարկված երևույթները համեմատաբար քիչ փոփոխականների միջոցով բացատրող օրենքների վրա:
Որոշ գիտելիքներ տիրապետելը հնարավորություն է տալիս հասարակության գործընթացները ձևավորել ըստ մեր պատկերացումների, սակայն հասարակական գիտությունների ոլորտում սխալ է համարվում շուկայական հարաբերություններում լրացուցիչ միջամտությունը: Մենք միայն նոր ենք սկսում հասկանալ, թե որքան նուրբ հաղորդակցման համակարգի վրա է հիմնված զարգացած հասարակության գործունեությունը: Այդ հաղորդակցման համակարգը, որը մենք անվանում ենք շուկա, պարզվում է՝ ցրված տեղեկությունները յուրացնելու ավելի արդյունավետ մեխանիզմ է, քան մարդու կողմից հատուկ նախագծվածը:
Եթե մարդը չի ցանկանում սոցիալական կարգը բարելավելու իր ջանքերով ավելի շատ վնաս, քան օգուտ հասցնել շուկայական համակարգին, ապա նա պետք է գիտակցի, որ չի կարող ձեռք բերել այնպիսի գիտելիք, որը հնարավոր կդարձներ ամբողջությամբ տիրապետել և կառավարել շուկայական գործընթացները: Հետևաբար նա ստիպված կլինի օգտագործել գիտելիքները ոչ թե որոշակի արդյունքներ ձևավորելու, ինչպես արհեստավորն է ձևավորում իր ձեռքի աշխատանքը, այլ ավելի շուտ աճ ստեղծելու նպատակով համապատասխան միջավայր ապահովելու համար, ինչը այգեպանն է անում իր բույսերի համար: Գիտելիքների անհաղթահարելի սահմանների ճանաչումը, պետք է հասարակության «աշակերտին» խոհեմության դաս լինի: Սա նրան զերծ կպահի հասարակությունը և շուկայական գործընթացները վերահսկելու ճակատագրական ձգտումներից` ձգտումներ, որոնք նրան դարձնում են ոչ միայն բռնակալ, այլև այն քաղաքակրթության կործանարարը, որը ոչ մի ուղեղ չի ստեղծել, բայց որն «աճել է» միլիոնավոր անհատների ջանքերով:
