Վերջին շրջանում ՀՀ կառավարության գրեթե յուրաքանչյուր նիստի ընթացքում 1-2 ընկերության տրամադրվում է արտոնություն։ Արդյո՞ք լավ քաղաքականություն է որդեգրել կառավարությունը կամ արդյո՞ք այդպիսի քաղաքականությամբ աջակցում է ընկերություններին, նպաստում տնտեսության ակտիվացմանը։ Թե՞ որոշ ընկերությունների արտոնություններ տալով՝ կառավարությունը խնդիրներ, խոչընդոտներ է ստեղծում մյուսների համար կամ խաթարում մրցակցային միջավայրը։ Ընդ որում՝ այդ նույն ընկերությունների վճարած հարկերի հաշվին է կառավարությունը տալիս այդ արտոնությունները և ֆինանսավորում, օրինակ՝ Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության հանձնաժողովին, որի նպատակն է պաշտպանել և խրախուսել ազատ տնտեսական մրցակցությունը, ապահովել բարեխիղճ մրցակցության համար անհրաժեշտ միջավայր, նպաստել ձեռնարկատիրության զարգացմանը և սպառողների շահերի պաշտպանությանը ՀՀ-ում։
Իհարկե, ժամանակակից տնտեսության մեջ կառավարությունը շատ կարևոր դերակատարում ունի։ Սակայն տնտեսագետների շրջանում գոյություն ունեն տարաձայնություններ տնտեսությանը պետական միջամտության օպտիմալ մակարդակի մասին։ Այս հարցը տնտեսագիտության տարբեր ուղղությունների կողմից քննարկման առարկա է արդեն հարյուրամյակներ։
Երկրի տնտեսական կյանքին կառավարության միջամտության աստիճանն առաջին հերթին պայմանավորված է տվյալ երկրի տնտեսական համակարգով։ Տնտեսական համակարգերը բաժանվում են երեք մեծ կատեգորիաների՝ ազատ շուկայական, հրամայական և խառը։ Դասակարգման որոշիչ գործոնն այն է, թե ում է պատկանում սեփականությունը և ով է վերահսկում արտադրության գործոնները։ Ազատ շուկայական տնտեսության դեպքում արտադրության գործոնները վերահսկում են մասնավոր անձինք կամ խմբերը, կառավարությունը որևէ դեր չի խաղում տնտեսական որոշումների ընդունման գործում։ Հրամայական տնտեսության դեպքում արտադրության գործոնների վերահսկողը պետությունն է։ Խառը տնտեսությունները համակցում են և՛ ազատ շուկայի և՛ հրամայական տնտեսության տարրերը։ Այլ կերպ ասած՝ խառը տնտեսությունն այնպիսի տնտեսական համակարգ է, որը շուկայական տնտեսության տարրերը համադրում է հրամայական տնտեսության տարրերի, ազատ շուկաները` պետական միջամտության կամ մասնավոր ձեռնարկատիրությունը պետական ձեռնարկատիրության հետ:
Տնտեսական համակարգերի դասակարգումը պատկերավոր կարելի է ներկայացնել հետևյալ գծապատկերի միջոցով։
Տնտեսական համակարգերի դասակարգումը
Այսօր աշխարհում երկրների մեծ մասն ունի խառը տնտեսություն, իսկ որոշները համարվում են հրամայական։ Հրամայական տնտեսության օրինակ է Հյուսիսային Կորեան։ Հյուսիսային Կորեայի կառավարությունը տնօրինում և վերահսկում է ամբողջ սեփականությունը, արտադրական որոշումները և ռեսուրսների բաշխումը։ Շատերը Միացյալ Նահանգները համարում են շուկայական տնտեսություն՝ չնայած պետական կարգավորման և վերահսկողության բարձր մակարդակին:
Խառը տնտեսության ձևերը տատանվում են հնարավորինս քիչ կարգավորվող ազատ շուկաներից կամ laissez-faire համակարգերից, որտեղ պետական միջամտությունը սահմանափակվում է հանրային բարիքների ու ծառայությունների մատուցմամբ և մասնավոր սեփականության պաշտպանությամբ, մինչև պետական միջամտության բարձր մակարդակ ունեցողներ, երբ կառավարությունն ակտիվ դեր է խաղում շուկայական «ձախողումները» շտկելու և սոցիալական ապահովությանն աջակցելու գործում:
Շուկայական տնտեսությունն իր տարբեր ձևերով գոյություն ունի այն ժամանակներից, երբ մարդիկ սկսեցին առևտուր անել միմյանց հետ։ Ազատ շուկաները ծագել են որպես սոցիալական կոորդինացման բնական գործընթացներ, ոչ մի ինտելեկտուալ կամավոր փոխանակումը կամ մասնավոր սեփականության իրավունքը չի հորինել, ինչպես նաև ոչ մի կառավարություն չի մշակել ազատ շուկայի հայեցակարգը կամ չի իրականացրել փողերի՝ որպես փոխանակման միջոցի օգտագործումը։
Գրեթե բոլոր ժամանակակից տնտեսագետները համաձայն են, որ շուկայական տնտեսությունն ավելի արտադրողական է և գործում է ավելի արդյունավետ, քան կենտրոնացված պլանավորմամբ (հրամայական) տնտեսությունը։ Այնուամենայնիվ, դեռևս տեղի են ունենում լուրջ բանավեճեր տնտեսական հարցերում ազատության և կառավարության միջամտության ճիշտ համադրության վերաբերյալ։ Տնտեսական գործընթացներին ակտիվ միջամտություն ունեցող կառավարությունները հաճախ ընդունում են ոչ ճիշտ որոշումներ։ Երբեմն քաղաքական խմբերի ճնշման ազդեցության տակ նրանք ռեսուրսները ծախսում են ոչ արդյունավետ նախագծերի վրա, որոնք հանգեցնում են ոչ արդյունավետ արդյունքների։ Բացի այդ, կառավարությունն իր միջամտությամբ որոշակիորեն սահամանափակում է մարդկանց տնտեսական անձնական ազատությունը՝ նրանց զրկելով ծախսելու և գործելու մասին սեփական որոշումներ կայացնելուց։ Իսկ ազատ շուկան ավելի արդյունավետ է ինչպես և երբ արտադրելու որոշումների հարցում։
Պարբերաբար խոշոր ընկերություններ (կամ տնտեսության որևէ ճյուղ) դառնում են ոչ շահութաբեր և հայտնվում սնանկացման եզրին։ Եթե այդպիսի ընկերությունը սնանկանում է, դա հանգեցնում է աշխատատեղերի կորստի և բացասական անդրադառնում այն ոլորտների վրա, որոնցում կենտրոնացած է տվյալ ընկերությունը։ Այս երևույթը կառավարությունները դիտարկում են որպես տնտեսական գործընթացներին միջամտելու տնտեսական և քաղաքական լուրջ փաստարկն՝ լայնամասշտաբ գործազրկության սոցիալական և տնտեսական հետևանքները հաղթահարելու համար։ Սակայն ազատ շուկայի կողմնակիցները պնդում են, որ եթե որևէ ընկերություն կամ ճյուղ անկում է ապրում, ապա կառավարությունը չպետք է աջակցի նման դեպքերում։ Դրա փոխարեն պետք է թողնել ազատ շուկային գնալ իր ուղով և թույլ տալ ոչ արդյունավետ ընկերությունների դուրս մղումը շուկայից և նոր ընկերությունների ու նոր աշխատատեղերի ստեղծումը։
Անկում ապրող ընկերությունների կամ ճյուղերի դեպքում կառավարությունների հիմնականում կայացնում են հետևյալ որոշումները։
- Ազգայնացում, լրիվ պետական աջակցություն, երբ կառավարությունը գտնում է, որ տվյալ ճյուղը կարևոր է ազգային շահերի համար կամ բարձր սոցիալական օգուտ ունեցող ճյուղ է: Այս դեպքում կառավարությունը կարող է սուբսիդավորել այդ ճյուղը, նույնիսկ եթե այն վնաս է պատճառում և շահութաբեր չէ: Օրինակ, երկաթուղային տրանսպորտը, այդ թվում՝ նաև մեր երկրում։
- Ընկերությանը կամ ճյուղին թույլ տալ ձախողվել, բայց ապահովել աջակցություն և վերապատրաստումներ այն աշխատողների համար, ովքեր կորցնում են իրենց աշխատանքը և կարող են հանդիպել դժվարությունների ձախողման հետևանքով աշխատատեղի փոփոխության ընթացքում։
- Ոչինչ չձեռնարկել (laissez-faire տնտեսագիտություն), ազատ շուկային թույլ տալ տեսակավորել, դուրս մղել ոչ շահութաբեր ընկերություններին, բայց միևնույն ժամանակ նորերին առաջ գնալու հնարավորություն տալ ։
Նման դեպքերում ոչինչ չձեռնարկելը դասական տնտեսագիտության արձագանք է։ Հիմնավորումն այն է, որ տնտեսությունն անընդհատ փոխվում է, կառավարության համար անօգուտ է փորձել պայքարել փոփոխվող համեմատական առավելությունների օգտակարության դեմ։ Օրինակ, ածխի արդյունաբերության մեջ նախկինում զբաղված էր մեկ միլիոն մարդ, բայց հիմա տնտեսություններում բոլորովին այլ աշխատատեղեր են ստեղծվել։ Ոչ ոք չի պնդի, որ կառավարությունը դեռ պետք է սուբսիդավորի մեկ միլիոն հանքափորների, որպեսզի ածուխ արդյունահանվի, որն այժմ անհրաժեշտ չէ, ինչպես առաջ։ Բացի այդ, եթե կառավարությունն աջակցում է ձախողվող ճյուղերին, մյուս ընկերությունները նույնպես կարող են կառավարությունից ակնկալել օգնություն։ Արդյունքում տնտեսվարողների մոտ աշխատելու ավելի քիչ խթաններ կստեղծվեն։
Կառավարության միջամտությունը, չնայած իր բարի մտադրությանը, կարող է տուժել նաև անբավարար տեղեկատվությունից և տնտեսության կոնկրետ ճյուղի գործունեության վերաբերյալ ոչ լիարժեք պատկերացումից։ Եթե մասնավոր ձեռնարկատերերին չի հաջողվում ստեղծել շահութաբեր բիզնես, ապա քիչ հավանական է, որ կառավարությունը՝ հիմնականում ավելի քիչ բիզնես փորձառությամբ, կկարողանա անել դա։ Այդ պատճառով ազատ շուկայական տնտեսության կողմնակիցները պնդում են, որ կառավարության միջամտությունը պետք է լինի խիստ սահմանափակ, քանի որ այն բերում է ռեսուրսների ոչ արդյունավետ բաշխման։
Ակնհայտ է, որ ազատ շուկայական տնտեսությամբ երկրներն ունեն պետական ազդեցության որոշակի մակարդակ։ Ազատ շուկայի որոշ կողմնակիցների կարծիքով կատարյալ շուկայական տնտեսությունը պետք է ունենա միայն երեք պետական գործառույթ՝ դատարաններ, ոստիկանություն և զինուժ։ Այնուամենայնիվ, այսօր պետական միջամտությունը դուրս է եկել այս գործառույթների շրջանակից, և տնտեսությունների մեծամասնությունում պետության կարգավորողի գործառույթը ներկայումս ավելի մեծ է և բարդ, քան երբևէ։ Ժամանակակից հասարակությունը դիտարկում է կառավարության սոցիալական պաշտպանության այլ գործառույթներ ևս, օրինակ՝ հարստության ու եկամուտների վերաբաշխումը, զբաղվածությունը և տնտեսական աճը, կայուն զարգացումը և տնտեսության կայունությունը։
Տնտեսությանը պետական միջամտության օպտիմալ մակարդակն ազատ շուկայական մեխանիզմների և տնտեսության պետական կարգավորման միջև հավասարակշռության հաստատումն է: Երբ այդ հավասարակշռությունը ձեռք բերված է, հասարակության շահերը պաշտպանված են, իսկ մասնավոր բիզնեսը ծաղկում է:
