Պետական ծախսերի և տնտեսական աճի փոխկապվածութան խնդիրը տնտեսագետների և քաղաքական գործիչների կողմից ամենաշատ քննարկվող հարցերից մեկն է։ Տնտեսական վերլուծաբանները տնտեսական աճի վրա պետական ծախսերի ազդեցության ուսումնասիրման համար օգտագործում են երկու հիպոթեզներ՝ Վագների օրենքը և Քեյնսյան հիպոթեզները։
Վագների օրենքը պետության դերի ընդլայնման մասին է, որը ցույց է տալիս, որ պետական ծախսերն էնդոգեն (ներածին) են տնտեսական աճի համար, և որ պետական ծախսերի համար գոյություն ունեն երկարաժամկետ միտումներ՝ աճելու ազգային եկամտի որոշ ագրեգատներին, մասնավորապես՝ համախառն ներքին արդյունքին (ՀՆԱ) համապատասխան։ Տնտեսագետ Վագները ենթադրում էր, որ պետական ծախսերն էնդոգեն գործոն են կամ արդյունք, և ոչ թե տնտեսական զարգացման պատճառ: Այսինքն՝ պետական ծախսերն աճում են տնտեսական աճի հետևանքով: Մյուս կողմից, Քեյնսյան տեսակետի կողմնակիցները նշում են, որ պետական ծախսերի ընդլայնումն արագացնում է տնտեսական աճը: Այսպիսով, պետական ծախսերը դիտարկվում են որպես «էկզոգեն (արտածին) ուժ», որը փոխում է համախառն արդյունքը:
Քեյնսյան դպրոցի ներկայացուցիչների կարծիքով ակտիվ ֆիսկալ քաղաքականությունը տնտեսական ակտիվությունն ու տնտեսական աճը խթանելու կառավարություններին հասանելի կարևոր գործիք է: Պետական ծախսերն ավելացնելու և/կամ հարկերը կրճատելու միջոցով կառավարությունները կարող են փոխհատուցել տնտեսական ակտիվության դանդաղ տեմպը, հետևաբար, հարկաբյուջետային քաղաքականությունը դիտվում է որպես պետական քաղաքականության հակացիկլային գործիք, որը մեղմում է արտադրության և զբաղվածության կարճատև տատանումները:
Այս երկու հիպոթեզներից բացի, Նոբելյան մրցանակակիր Սոլոուն իր տնտեսական աճի նեոդասական մոդելում ցույց է տվել, որ տնտեսական աճի վրա պետական ծախսերի երկարաժամկետ ազդեցությունը բացակայում է։ Տնտեսական աճի նեոդասական մոդելները ենթադրում են, որ հարկաբյուջետային քաղաքականությունը չի կարող հանգեցնել երկարաժամկետ տնտեսական աճի միտումների փոփոխությունների: Այսինքն՝ երկարաժամկետ տնտեսական աճը պայմանավորված է բնակչության աճով, աշխատուժի աճի և տեխնոլոգիական առաջընթացի տեմպերով, որոնք էկզոգեն են:
Հետազոտող Բարրոն իր էնդոգեն տնտեսական աճի մոդելում պնդում է, որ ՀՆԱ-ի աճը բացասական է՝ կապված պետական սպառման ծախսերի հետ: Նա նաև պնդում է, որ ներդրումային և արտադրական գործունեությանն ուղղված պետական ծախսերը պետք է դրական ազդեն տնտեսական աճի վրա, մինչդեռ պետական սպառման ծախսերը, ենթադրվում է, որ «արգելակում» են տնտեսական աճը:
Որոշ տնտեսագետների կարծիքով՝ կենտրոնացված ծախսերը տնտեսական աճի զսպող գործոն են, այսինքն՝ ՀՆԱ-ում պետական ծախսերի տեսակարար կշռի և տնտեսական աճի տեմպերի միջև կապը բացասական է: Դրանց հիմնական փաստարկը հետևյալն է․ որքան քիչ միջոցներ է պետությունը վերաբաշխում պետական բյուջեի միջոցով, այնքան ավելի շատ միջոցներ կմնան մասնավոր հատվածում, և այս միջոցները կօգտագործվեն ավելի արդյունավետ, որն էլ տնտեսական աճի տեմպերի արագացման լուրջ աղբյուր է: Տվյալ տեսական ենթադրության հիման վրա նոր դասականների հաշվարկները ցույց են տալիս, որ եթե պետական ծախսերը գերազանցում են որոշակի «ստանդարտ» չափը 10%-ով, ապա տնտեսական աճի տեմպի դանդաղումն առնվազն 1%-ով անխուսափելի է:
Ռուս տնտեսագետները պետական բյուջեի միջոցով վերաբաշխվող ՀՆԱ-ի ծավալների և տնտեսական աճի տեմպի ցուցանիշների դինամիկ շարքերի հետազոտման հիման վրա ՌԴ համար հաշվարկել են պետական ծախսերի և ՀՆԱ-ի հարաբերության ցուցանիշի կրիտիկական արժեքը (36-38 տոկոս), որից հետո պետական ծախսերի հետագա աճը սահմանափակում է տնտեսական աճը, ինչի հետևանքով տնտեսության անկումը դառնում է անխուսափելի: Տնտեսությունը տնտեսական աճի ամենաբարձր տեմպերին հասնում է, երբ ՀՆԱ-ում պետական ծախսերի տեսակարար կշիռը 18-21% միջակայքում է:
ՀՀ-ում պետական ծախսերի ու տնտեսական աճի փոխազդեցության մասին ամբողջական պատկերացում կազմելու համար անհրաժեշտ է քանակապես գնահատել պետական ծախսերի ազդեցությունը տնտեսական աճի վրա: Այս քանակական գնահատականն իրականացնում են պետական ծախսերի մուլտիպլիկատորի միջոցով։
Պետական եկամուտներն ու ծախսերն ունեն փոփոխությունների և շտկման միտում և, հետևաբար, գտնվում են պետության կողմից անմիջական կարգավորման և վերահսկման ներքո: Այս գործընթացի վրա ազդեցության հիմնական գործոններն են գների բարձրացումը, փոխարժեքի փոփոխությունը և վարկային տոկոսադրույքը: Միևնույն ժամանակ տնտեսության ցիկլային տատանումների վրա պետական ազդեցության մեխանիզմը թույլ է տալիս անկման ժամանակ պետական ծախսերը մեծացնել և այդպիսով բարձրացնել արդյունքը։ Պետական ֆիսկալ քաղաքականությունն արտահայտում է ոչ միայն պետական ծախսերի ծավալների փոփոխության ազդեցությունն ազգային տնտեսության վրա, այլ նաև բյուջեի եկամտային հատվածի ձևավորման արդյունավետությունը, առաջին հերթին հարկման մեխանիզմի միջոցով: ՀՆԱ-ի աճը փակ տնտեսության մեջ կախված է ոչ միայն սպառողական և պետական ծախսերից, ներդրումներից, այլ նաև պետական բյուջեի հարկային մուտքերից:
ՀՆԱ-ի և համախմբված բյուջեի ծախսերի ցուցանիշները 2011-2018 թթ․ ներկայացված են աղյուսակ 1-ում:
Աղյուսակ 1․ ՀՆԱ-ի և բյուջեի փոխկապվածության ցուցանիշները ՀՀ-ում, 2011-2018 թթ․
Այսպիսով, դիտարկվող ժամանակաշրջանում տնտեսական աճին պետական ծախսերի նպաստման գործակիցների փոփոխություններն անհամաչափ բնույթ են կրել: Ընդ որում՝ ո’չ պետական ծախսերի մեծությունը, ո’չ տնտեսական աճի տեմպերը, ո’չ պետական ծախսերի և ՀՆԱ-ի հարաբերակցությունը վճռորոշ ազդեցություն չեն ունեցել տնտեսական աճին պետական ծախսերի նպաստման ցուցանիշի դինամիկայի վրա։ Նույնիսկ, երբ տնտեսական աճը երկնիշ էր, տնտեսական աճին պետական ծախսերի նպաստման ցուցանիշը տատանվում էր 0․2 գործակցի սահմաններում:
Այսպիսով, տնտեսական աճի վրա պետական ծախսերի ազդեցության ցուցանիշի փոքր արժեքը վկայում է ՀՀ-ում պետական ծախսերի կառուցվածքի և ուղղությունների անարդյունավետության մասին: Դա, առաջին հերթին, պետական ծախսերի կառուցվածքում բարձր արդյունավետությամբ ծախսային հոդվածների փոքր տեսակարար կշիռ ունենալու արդյունք է, իսկ պետական ծախսերի ընդհանուր մուլտիպլիկատիվ ազդեցությունը չափազանց փոքր է: Բացի այդ, չի կարելի բացառել նաև այն փաստը, որ բյուջեի ծախսային հոդվածների որոշակի մաս ենթարկված է կոռուպցիոն ռիսկերի:
Եվ վերջապես, տնտեսական աճի վրա պետական ծախսերի ազդեցության ցուցանիշի ոչ մեծ արժեքի էական պատճառներից մեկը տնտեսության մեջ պետության կողմից ներդրված ռեսուրսների բաշխման ու «օգտագործման» մեխանիզմների անարդյունավետությունն է (հատկապես, եթե դրանք պետական պարտքի տեսքով են):
